بخشی از مقاله
چکیده:
بیابانها مناطقی کم آب با نزولات آسمانی اندک - کمتر از 50 میلی متردرسال - اما با تابش زیاد نور خورشید و باد فراوان تعریف میشوند. اگر چه به ظاهر بیابان مکانی بلا استفاده به شمار میآید، ولی این مکانها پتانسیلهای تولیدی زیادی را در خود نهفته دارند که اگر به درستی شناخته و مورد بهره برداری قرار گیرد میتوان از آنها در راستای توسعه پایدار بهره گرفت.
از سوی دیگر در شرایط کنونی کشور درمناطق یاد شده، متأسفانه با مهاجرتهای بی رویه و متعاقب آن تخلیه و نابودی سکونتگاه های روستایی که این معضل، خود مسبب گسترش بیابان خواهد شد، مواجه میباشیم. در این راستا هدف این مقاله، ضمن تبیین کلی مفهوم بیابان و توسعه پایدار روستایی، به معرفی پتانسیلهای بالقوه و بالفعل بیابان در جهت دستیابی به پایداری سکونتگاه های روستایی اشاره میگردد.
.1 مقدمه:
با توجه به اینکه قسمت اعظم ایران در قلمرو مناطق خشک و بیابانی قرار دارد. شناخت دقیق و اصولی پتانسیل های بیابان و راه های بهره برداری از آنها از ضروریات اساسی توسعه اقتصادی و اجتماعی کشور است. بنابراین در هر برنامه ای که در ارتباط با جامعه روستایی باشد، شناخت ساختار اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی روستا و عملکرد آن ضرورت دارد و بدون توجه به آن هر گونه طرحی نه تنها با موفقیت همراه نخواهد بود بلکه باعث بروز ناهماهنگی و بر هم زدن ساختار سنتی اجتماعی و اقتصادی روستا نیز خواهد شد.
از همین لحاظ توجه به روستاهای واقع در، مناطق خشک و بیابانی اهمیت زیادی دارد زیرا اغلب این روستاها با مشکلات زیست محیطی، اجتماعی و اقتصادی - مهاجرت روستایی، اشتغال - رو به رو میباشند. به منظور حل این مشکلات یکی از راهبردهای پیشنهادی از سوی بسیاری از کارشناسان، کاهش وابستگی اقتصاد روستاهای واقع در مناطق بیابانی به منابع آب و خاک و متنوع سازی فعالیت های اقتصادی این روستاهاست
در این نوشتار، ضمن جمع آوری اطلاعات کتابخانه ای و الکترونیکی و بررسی مبانی نظری به روش تحلیل محتوا به معرفی پتانسیلهای بالقوه و بالفعل بیابان های ایران پرداخته شده و سپس ارائه راهکارهایی هم سو با توسعه پایدار و استفاده صحیح از این منابع در دستور کار قرار گرفته است.در این مطالعه تمرکز اصلی بر دو مؤلفه، پتانسیلهای بالقوه و بالفعل بیابان، انرژیهای نو و پاک بیابان در راستای توسعه پایدار خواهد بود. با توجه به ملاحظات مذکور، پرسشهای اصلی تحقیق این گونه مطرح میشود که پتانسیل های بیابان کدامند؟ و چگونه میتوان از آنها به گونه ای پایدار به منظور رونق و توسعه سکونتگاه های روستایی مناطق بیابانی بهره برد.
از آنجایی که توسعه روستاهای نواحی بیابانی مستلزم تدوین و ارائه راهبردهای مناسب جهت پایداری افراد در سکونتگاه های روستایی مناطق بیابانی میباشد در این مقاله به برخی از پتانسیلهای بیابان در راستای توسعه پایدار روستایی در مناطق بیابانی اشاره خواهد شد. در ادامه مفاهیم مرتبط با موضوع مقاله به تفصیل بیان میگردد.
بیابان تعاریف بسیاری از بیابان در منابع و کتب موجود ارایه شده است. در فرهنگ و زبان فارسی امروزی بیابان از بی: علامت نفی و بی آب: جایی که آب نداشته باشد و به معنی بی رونق و بی طراوت آمده است و در کل عنوان بیابان به دشت، صحرا، زمین پهناور و بی آب علف اطلاق میشود.گذشته از معانی واژه ها در برخورد اول با کلمهی بیابان، برای هر شخص نیز همان سرزمین خشک و کم باران و بی آب و گیاه در ذهن تداعی میشود اما آنچه هست از نظر علوم مختلف دانشمندان فراخور دغدغه های خویش هر یک به تعریف بیابان پرداخته اند که این تعاریف به شرح زیر میباشد :
از دیدگاه اقلیمشناسان : بیشترین تعاریف بیابان به اقلیمشناسان اختصاص دارد خود اقلیمشناسان نیز تعاریف متعددی را ارایه کرده اند ولی به طور کل و جامع همهی آنها از لحاظ بارندگی اتفاق نظر داشته اند و بیابان را جایی عنوان کرده اند که بارندگی سالانه آن کمتر از 50 میلی متر در سال باشد که در برخی از منابع این گونه مناطق را بیابان واقعی عنوان کرده اند و مناطقی را که بارندگی بین 50 تا 100 میلی متر در سال داشته باشد را مناطق نیمه بیابانی نامیده اند.
از دیدگاه گیاهشناسان: گیاه شناسان معتقدند که بیابان منطقه ای با فقر شدید پوشش گیاهی در سطح وسیع است یعنی از لحاظ تنوع گونه ای و تراکم گیاهی بسیار فقیر هستند.
از دیدگاه زمینشناسان: به عقیده ی زمینشناسان بیابانها مناطقی هستند که دارای سازنده های زمین شناسی شور و تبخیری - گچی و نمکی - هستند و از نظر پوشش گیاهی فقیرند.
در یک تعریف کلی و جامع میتوان گفت بیابان ها مناطق خشک و گرمی هستند که حیات جانداران در آن یا صورت نمی گیرد یا در صورت وجود بسیار نا چیز است و شرایط آب و هوایی این مناطق برای گیاه و جانور طاقت فرسا و سخت است و موجودات زنده ای که در این مناطق زندگی میکنندمعمولاً از لحاظ ساختار وجودی خود با شرایط حاکم بر این مناطق سازگارند. در چنین مناطقیمعمولاً فرسایش بادی و به طور وسیع عمل مینماید و باعث وارد کردن خسارت کلانی در سطح مزارع و راه های ارتباطی و مناطق مسکونی موجود در این مناطق میشود. - گرنجر. آلن، - 1374 بیابانهای ایران :
کلیه بیابانهای داخلی در منطقه فلات مرکزی ایران قرار گرفته اند که نیمی از مساحت ایران را شامل میشود. این منطقه که در میان رشته کوههای البرز و خراسان و زاگرس واقع گردیده است، مناطق کویری و بیابانی ایران را تشکیل میدهد.
مجموعه بیابانهای داخلی مذکور توسط یک رشته ارتفاعات که از شمال طبس شروع شده و تا یزد ادامه پیدا میکند. به دو حوضه بزرگ جداگانه تقسیم میشوند و حوضه شمال دشت کویر و حوضه جنوبی دشت لوت نام دارد. بیابانها در مرکز و مشرق ایران به صورت حوضه های بسته مستقل و یا نیمه مستقل پراکنده شده اند.
جدول 1، امکان مقایسه پراکنش زیست اقلیم های خشک را در ایران وجهان فراهم کرده است. همان طور که از این جدول آشکار است، سهم ایران از مجموع سرزمین هایخشک تقریباً دو برابر سهم جهانی و در مورد بیابان های واقعی نزدیک به پنج برابر سهم جهانی است؛ واقعیتی که شکنندگی و آسیبپذیری بیشتر ایران زمین را در برابر جریانهای کاهنده کارایی سرزمین به وضوح نشان میدهد.
جدول -1 توزیع سرزمینهای خشک در ایران و جهان به درصد2
مشخصات اقلیم بیابانهای ایران :
-1 باران : متوسط بارندگی در نواحی مرکزی کمتر از 100 میلی متر و در حواشی و پیرامون 100 تا 200 میلیمتر که بیشتر به سه ماهه زمستان و اوایل بهار مربوط است.
-2 درجه حرارت : متوسط درجه حرارت در طول سال 20-25
-3 تبخیر و رطوبت : با 250 روز صد در صد آفتابی، درجه خشکی به حدی است که رقم معدل رطوبت نسبی در تابستان صفر و در زمستان در ساعات صبح 50 درصد است.
-4 اختلاف درجه حرارت شب و روز شدید است تا 15 درجه گزارش شده است.
-5 بادها و طوفانهای غبارآلود
لذا در این مناطق دولت باید به مردمی که در کویر و بیابان زندگی میکنند کمک کند و از لحاظ اقتصادی زندگی این مردم را در سطح معقولی تأمین کند. این کمک های اقتصادی شامل وام بلاعوض، معاضدت در تهیه علوفه ارزان برای دامهای آنان و رساندن تجهیزات و لوازمات لازمه میباشد. امروزه از پتانسیل های موجود در بیابان و ایجاد درآمد برای ساکنین این مناطق در بسیاری از کشورها برنامه ریزیهای خوبی انجام گرفته است؛ لذا به برخی از پتانسیلها که میتواند هم برای دولت وهم برای افراد بومی منطقه قابلیت اقتصادی و اشتغال را دارا باشد اشاره میکنیم.
توسعه پایدار روستایی:
در گزارش کمیسیون جهانی محیط زیست و توسعه آمده است که توسعه پایدار " فرآیندی است که نیازهای کنونی بشر را برآورده میسازد بدون اینکه توان نسلهای آینده برای رفع نیازهای خود را به خطر اندازد" - کمیسیون برانتلند،. - 1993 در تعریفی دیگر، توسعه پایدار به معنای اتخاذ خط مشیها و راهبردهایی است که آرام آرام، احتمال نابود شدن منابع ارزشمند را تضعیف میسازد. این منابع علاوه بر منابع زیست محیطی، ارزش ها، باورها و همچنین نظامهای سازمانی را نیز در بر می گیرد. اما توسعه پایدار روستایی چیست؟
توسعه پایدار روستایی فرآیند تغییر اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و محیطی است که برای افزایش رفاه طولانی مدت در کل جامعه طراحی شود. توسعه پایدار روستایی را میتوان رهیافتی برای توسعه دانست که در آن کارایی، عدالت و پایداری به دقت تلفیق شده اند.
شاخصهایی توسعه پایدار روستایی شاخصهایی مختلفی را برای توسعه پایدار روستایی مطرح میکنند. سازمان ملل این شاخص ها را به چهار گروه اجتماعی، اقتصادی، زیست محیطی، نهادی تقسیم میکند. در گروه شاخص اجتماعی به مقابله با فقر، جمعیت و آموزش پرورش اشاره دارد.
در گروه اقتصادی به شاخصهایی از جمله همکاری بینالمللی، ایجاد تغییر در رفتار مصرف کننده، تولید و انتقال تکنولوژی سازگار با محیط زیست، بهره برداری پایدار از منابع و مقابله با بیابان زایی و خشکسالی اشاره داشته در بعد محیطی به بکار گیری بیوتکنولوژی، حفاظت از اتمسفر، دفع زباله های سمی و خطر ناک و از این قبیل اشاره دارد. و در بعد نهادی به مواردی مانند درون سازی فرهنگی، قوانین بینالملل، تقویت همکاری و مشارکت مردم نام میبرد.
توسعه پایدار روستایی نیاز به حفظ و توسعه سرمایه های انسانی و اجتماعی دارد. در توسعه پایدار روستایی حفظ این سرمایه ها به اندازه حفظ محیط زیست با اهمیت میباشد؛ لذا برنامه های توسعه پایدار روستایی در مناطق بیابانی باید طوری طراحی شود که منجر به حفظ سرمایه ها از جمله نیروی انسانی گردد. زیرا مهاجرت افراد از این مناطق خود موجب بیابان زایی و پیشروی بیابان میشود. بنابراین ابتدا با آموزش و آگاه کردن افراد بومی دربارهی پتانسیلهای اقتصادی بیابان آنها را تشویق به پایداری در سکونتگاه روستایی نماییم.
پایداری و سکونتگاه های روستایی:
یکی از نمودهای پایداری، پایداری و ماندگاری سکونتگاه های روستایی می باشد. سکونتگاه ها دارای کارکردهای متفاوتی از جمله، مامن و زیستگاه آدمی، مکانی برای تولید و مصرف، فرصتی جهت بهره مندی از منابع و فرصتهای خدادادی و تامین کننده برخی نیازهای پایه انسان می باشند. در این راستا، اندیشمندان به دنبال راهبردها و طرح هایی جهت پایداری این مکانهای فیزیکی و اجتماعی فرهنگی می باشند.
استراتژی توسعه سکونتگاه های روستایی، فراهم آوردن شرایط مدیریتی برای رشد پایداری سکونتگاه های روستایی است؛ لذا سکونتگاه های روستایی مکانهایی هستند که در آن توسعه یکپارچه مدیریتی با هدف ساماندهی فضایی، پراکنش جمعیت، تأسیسات و خدمات زیر ساختی در سطح روستا مد نظر میباشد
لذا برنامه ریزی در مناطق بیابانی و توسعه کالبدی سکونتگاه های روستایی این مناطق، نیازمند توجه به رویکردهای ساختاری و فضایی در این مناطق است. سیاست برنامه ریزان روستایی باید در جهتی باشد که توسعه پایدار سکونتگاه های روستایی اساس فعالیت باشد.
