بخشی از مقاله
چکیده
مقاله حاضر شکل گیری گفتمان اعتدال، اصلاحات، عقلانیت را در عرصه ی سیاسی ایران بررسی کرده است. گفتمان انقلاب گفتمان در جذب و بهره گیری از عناصر گفتمانی همواره از پویایی برخوردار است و با توجه به موقعیتهای زمانی و شرایط اجتماعی بازسازی میشود و تولید قدرتی جدید در سطح اجتماع مسلط می گردد. نظام معنایی و ظهور مفاهیم گفتمان عقلانیت، اعتدال، اصلاحات در انتخابات ریاست جمهوری یازدهم با روش لاکلاو موف در رسانه ها مورد شناسایی قرار گرفته است.
با توجه به همسویی گفتمانی عارف و روحانی در انتخابات یازدهم متن سخنان انتخاباتی روحانی و عارف در برخی از روزنامه بر اساس روشهای متدوال در تحلیل گفتمانانتقادی مورد تحلیل قرار گرفته است.
طیف اعتدال و اصلاحات که در گذشته مستقل و گاهی در مقابل هم بودند، ائتلاف دقایق آخر عارف به نفع روحانی، تفاهم و انسجام درونی دو گفتمان متفاوت را بر درآمیختگی درونی گفتمان اعتدال همراه با اصلاحات ترمیم شده که منزلت معیشت و عقلانیت را انتخاب کرده بود، موجب تحول عظیمی در عرصه ی سیاسی ایران می شود اجماع آنها بر اساس گفتمانی واحد، عقلانیت، اعتدال، اصلاحات نام گرفت. عنصر اعتدال دال تهی در گفتمان هشت سال گذشته بود. دال اعتدال در کنار عناصر گفتمانی دیگر توانست، جذابیت معنایی جدیدی ایجاد کند.
مقدمه
رشته های علوم انسانی مختلف باگذشت زمان به انسان کمک کرد تا بتواند، محیط اجتماعی خود را بشناسد و با توجه به این علوم به برسی محیط سیاسی اش بپردازد. سیاستمداران و کسانی که در اجتماع صاحب قدرت هستند، برای اینکه مردم را اقناع کنند، عملکردها و برنامههای خود را در غالب زبان بیان میکنند. پیوند علوم سیاسی با سایر علوم، باعث شد تا ما از طریق نحوه شناخت عقاید، رفتار و نحوه بیان، سیاست مداران، نسبت به کارکردهای آنها شناخت پیدا کنیم. سیاستمداران از طریق زبان سعی در اقناع و متقاعد کردن مردم با خود هستند. کاربردگفتمان در متون سخنرانی بر چگونگی صحبت کردن، اندیشهها و رفتار سیاستمداران تأکید دارد و در رسیدن به حقایق ما را یاری میکند.
»فر کلاف - 1995 - و تئون ون دایک - 1996 - بر این عقیدهاند که از طریق ویژگیهای ساخت واژگانی، نحوی و متنی می توان رفتار جمعی را کنترل کرد. آنچه مهم است این است که گفته یا متن خاص با توجه به روابط قدرت حاکم بر تولید و تفسیر، تبیین و توجیه میشود. اهمیت تحلیل گفتمان نظری و کاربردی بهکارگیری عالمانه نتایج آن در تعدیل روابط قدرت در ارکان جامعه، هدایت تحولات سیاسی و اجتماعی، سازماندهی مناسب وسایل ارتباط جمعی بهویژه در جهت ریشه کردن تعصب و همچنین تأثیر آن در تنویر افکار عمومی است
ون دایک، یکی از وظایف مهم تحلیل انتقادی گفتمان را تبیین روابط میان گفتمان و قدرت اجتماعی می داند. او براین باور است که نهادها یا گروهای مسلط از طریق دسترسی به ابزارهای گفتمان و ارتباط اجتماعی و کنترل آنها میتوانند بر ساختارهای متن و گفتگو تأثیر بگذارند که دانش، نگرش هنجار، ارزش و ایدئولوژی دریافت کنندگان پیام، کموبیش در جهت منافع گروههای مسلط تحت تأثیر قرار گیرد
سلطانی، در کتاب قدرت، گفتمان و زبان - سازوکارهای جریان قدرت در جمهوری اسلامی ایران - مطالعات خودرادر خصوص بازتاب تحولات و منازعات معنایی میان محافظه کاران و اصلاحطلبان در مطبوعات وابسته به آنها در دو مرحله در سال 84 برسی کرده است. او معتقد است، مطبوعات تنها آنچه را که قدرت گفتمانی برای آنها بهعنوان معیارهای صدق و کذب تولید میکند بازنمایی مینماید و به اینترتیب این بازنمایی را به ذهن سوژههای بیشتری تعمیم میدهند که ازنظر ایشان این روند باعث گسترش دامنه قدرت میشود.
سیطره هر گفتمانی در جامعه به صورت موقت است. همواره گفتمانهای دیگری روی کار میآیند و هویتشان با توجه به غیر و دشمن معلوم میشود. گفتمان ها از ضعفها و کمبودهای جامعه نهایت بهره برداری را میکنند و سوژهها را در فضای غیر واقعی و آرمانی قرار میدهند. برتری های گفتمانی، با مطلوب و بهحق جلوه دادن خود، حول دال مرکزی سامان مییابند. هر دالی در کنار عناصر گفتمانی دیگر زنجیره هم ارزی را تشکیل میدهد. گفتمانها همواره میکوشند با توجه به ساختارهای تعریف شده، معنا سازی در سطح اجتماع را بر عهده گیرند. این تحقیق بر اساس روش لاکلاو موف چگونگی ایجاد و شکل گیری گفتمان عقلانیت، اعتدال، اصلاحات در عرصه ی سیاسی و اجتماعی ایران را برسی می کند.
گفتمان هشت سال گذشته ی ایران همراه با شعار عدالت محوری، ظلم جهانی، ساده زیستی و میهن دوستی به نفع مردم تهی دست، باعث استحکام هشت سال کرسی های قدرت شد. پایان ریاست جمهوری احمدی نژاد، تبعات ناخوشایندی را برای مردم فراهم کرد. گفتمان اعتدال و اصلاحات که تلفیقی از گفتمان، آزادی و رفاه است، این گفتمان توانست با بهره گیری از عناصر گفتمانی جدید و اثر گذاری بر اذهان عمومی، عام گرایی را در پیش گیرد و با ساختار شکنی گفتمان عدالت گرایی هژمونی و تسلط برامور را به نفع خود در اختیار گیرد.
شرایط جامعه و مشکلات مردم در انتخابات یازدهم عرصه ظهور مفاهیم گفتمانی جدیدی را فراهم آورد. اعتدال گرایی، اخلاقمداری و ترویج راستگویی، تعامل سازنده با جهان، تکثر فرهنگی، حقوق شهروندی، قانون گرایی، آزادی، دال ها و مفاهیم اصلی گفتمان انتخاباتی روحانی است که در کنار بر خی از مفاهیم گفتمان اصلاحات حول دال اصلی مردم و ولایت محوری بازسازی شده است.
سوال اصلی این مقاله این است که چگونه گفتمان عقلانیت، اعتدال و اصلاحات، به گفتمان هژمونیک در ایران تبدیل شد؟ فرض اصلی این تحقیق بر این اساس است، گفتمان محافظه کاری میانه رو در ایران که به اعتدال گرایان معروف هستند همراه با همراه طیف اصلاحات بااسفبار نشان دادن وضعیت موجود و برجسته کردن نقش مردم، هژمونی گفتمان خود را در سطح اجتماع مسلط کردند.
روش تحقیق
پایه و اساس این تحقیق بر اساس نظریه گفتمانی لاکلا و موف صورت پذیرفته است. لاکلا و موف عرصه اجتماع را به حوزههای متخاصم برای تثبیت معنا تقسیم کرده و همه چیز را گفتمانی میدانند. گفتمانها برای اینکه هویت خود را معلوم کنند، شروع به غیریت سازی در جوامع میکنند و جهت نفوذ در ذهن سوژه ها با ساختارشکنی دالی از مدلولش آنها را در یک زنجیره هم ارزی، به دام میاندازند.
همواره جهت تسلط بر امور، به هژمونی میپردازند و با به کار گیری کلیه ابزارها مثبت نمایی خود را بزرگ جلوه می دهند و قدرت چهره خود را از نظرها پنهان میکند. آنها ادعا کرده اند که هویت های سیاسی و اجتماعی در یک نظام رابطه ایی قرار دارند. بر اساس نظر آنها جامعه عرصه رقابت بر سر معنا است و برای اینکه سیاست قابل فهم شوند آن را در غالب گفتمان مفهوم سازی می کنند. »گفتمان یک منظومه معنایی است که واژهها و نشانههای آن در کنار هم و در پیوند با یکدیگر مجموعه ایی معنادار را میآفرینند«
معنای نشانه های درون یک گفتمان حول یک نقطهی مرکزی - Lacla,1985 - به طور جزئی تثبیت می شود.
لاکلا نشانهی مانند »مردم« را دال شناور مینامد . »دال های شناور، نشانههایی هستند گفتمانهای مختلف تلاش می کنند تا به آنها به شیوهی خاص خودشان معنا ببخشند« ». - Jorgnsen,M&philips,2002 - ثبیت معنای یک نشانه در درون یک گفتمان از طریق طرد دیگر معانی احتمالی آن نشانه صورت می گیرد« - حسینی زاده، . - 1386 لاکلا و موف آن معانی احتمالی نشانهها را که از گفتمان طرد میشوند حوزهی گفتمانگونگی مینامند. گفتمانگونگی مینامند.
»لاکلا و موف از مفهوم هژمونی گرامشی برای تبین فرآیندهای روبنایی اجتماعی استفاده کردند که در باورهای عمومی مردم نقش داشته است. هژمونی قدرت را به حقیقت تبدیل کرده و سلطه را بهجای زور بر اندیشه و اقناع مبتنی میکند، همچنین دستگاههای ایدئولوژیک را بر دستگاههای اجبار مقدم میدارد و میکوشد تا رضایت و اجماع مردم را بهدست آورده و نظام هژمونیک را از مقبولیت برخوردارسازد
گفتمانها، سوژهها را در وضعیت و موقعیت انتخاب قرار میدهند. این عمل توسط ابزارهای مادی و اقتصادی امکان پذیر نیست. لاکلا و موف، به واسطه محتمل و مشروط بودن گفتمانها، بر این نظرند که سوژه همیشه خاصیت از پیش تعیینشدگی دارد
در نظریه گفتمان لاکلا و موف مبارزه بر سر معنا مهم است. از آنجایی که هر گفتمان هدفش این است که در نزاع با گفتمانهای دیگر واقعیت را به شیوه خود تعریف کند. گفتمان ها به طور کامل هیچ گاه شکل نمیگیرنسد. پدیده غیریت سازی، زمانی شکل میگیرد که گفتمانهاهویتهای متفاوت رقیب را طرد سازند. » غیریت سازی ها همواره متغیر هستند و از طریق مداخله هژمونیک پنهان میشوند. مداخله هژمونیک مفصلبندی ای است که وضعیتی غیرمبهم را به کمک زور بازسازی میکند« - همان ، . - 1933 از نظر هوارث مفصل بندی به گردآوری عناصر مختلف و ترکیب آنها در هویتی نو می پردازد.
مفاهیم گفتمان های وابسته به انقلاب اسلامی
-1گفتمان محافظه کاری
گفتمان انتخاباتی محافظه کاران در مقابل گفتمان انتخاباتی اصلاحات و بر اساس دال مرکزی ولایت فقیه است. دالهای دیگر مثل »روحانیت» «توسعه اقتصادی» « تهاجم فرهنگی» «عدالت» « ارزشها« در کنار یکدیگر منظومه معنایی گفتمان محافظه کاری را تشکیل میدهند. »این دوره جدید، 1376؛1368، دارای دو ویژگی عمده بود: فقدان شخصیت کاریزمایی امام در صحنه سیاست و پایان جنگ.
این دو عامل در کنار هم دارای پیامدهای بسیار تأثیر گذاری بودند که بهتدریج منجر به پیدایش شکافی مهم در گفتمان اسلامی و پیدایش دو گفتمان محافظه کار و اصلاح طلب از دل راست سنتی و چپ سنتی شدند« - حسینی زاده، » . - 1386فقدان نهاد کاریزما زمینه پیدایش جایگزینی آن به وسیله نهاد دیگری را میطلبید.
