بخشی از مقاله
چکیده:
از ویژگی های معماری اسلامی ، بوم آورد و پایدار بودن آن است.در این مقاله آمده ایم و پایداری معماری اسلامی را از منظر قرآن بررسی کرده ایم. سپس به عنصر "خاک " پرداخته ایم.همان خاکی که انسان از آن است و به آن بازمی گردد.در مراحل تبدیل دانه ی خاک به خشت، و خشت به آجر و یک آجر به یک بنا تعمق کرده ایم و پس از بررسی صفات شهر اسلامی با توجه به این که شهر اسلامی از کنار هم قرارگرفتن مجموعه ای از عناصر به وجود می آید به این نتیجه رسیده ایم که اگر هر یک از این عناصر بتوانند "حس اسلامی" را به خوبی منتقل کنند ، می توان گفت که شهر، یک شهر اسلامی است.
برای انتقال "حس اسلامی" می توان از سنت و تکنولوژی های روز در کنار هم بهره برد.ما در این مقاله از سنت " آجر" و از تکنولوژی های معاصر"بتن" را به ودیعه گرفته ایم و پس از بررسی نمونه های مشابه و سفر به اصفهان و مصاحبه با استادکار تجربی "استاد محمد پاکنژاد" به دو نتیجه مهم رسیدیم: معمار اسلامی از سنت در کنار تکنولوژی بهره می برد.
- چنانچه در گذشته ، معمار اسلامی خشت را که سابقه ی تاریخی بیشتری نسبت به آجر دارد؛ در کنار آجری که به تازگی کشف شده بود به کار می برد و براین اصل تاکید میکند که با وجود استفاده از مصالح و تکنولوژی جدید ، سنت را از یاد نبرده اند. در حال حاضر نیز می توان ضمن بهره گیری از ویژگی های بتن ، از گرما و صمیمیت بخشی آجر استفاده کرد. - شهر اسلامی باید بیان کننده ی حس اسلامی باشد و این امر میسر نمی شود مگر آن که هر کدام از عناصرش بتوانند گویای این "حس اسلامی" باشند.
مقدمه
از ویژگی های بارز معماری اسلامی"بوم آورد بودن" و " پایداری" آن است.به گونه ای که می توان گفت پایه ی شهر اسلامی مصالح بوم آورد است. بعنوان نمونه می توان معماری استان کردستان را مثال زد که از مصالح بوم آوردی چون سنگ استفاده می کنند. به همین ترتیب در شمال کشور از چوب، در یزد از خشت ودر دزفول از آجر.... در این مقاله ما برآنیم که پس از مطرح کردن ویژگی بوم آوردی و پایداری معماری اسلامی به این موضوع بپردازیم که معمار اسلامی در صورتی که احساس کند مصالح جدید می تواند گره گشای کارش باشد از آن بهره می گیرد.
همان طور که در گذشته هم پس از کشف و ساخت آجر، معمار، به فراخور نیاز بنا ، از آجر و خشت در کنار هم استفاده کرده است و آن چه که حائز اهمیت است این است که معمار سنتی ایرانی از تکنولوژی جدید زمان خودش - منظور آجر است - درکنار سنت - منظور خشت است. - بهره برده و ارزش های سنتی معماری ایرانی اسلامی را حفظ کرده است.
اما این وظیفه بر دوش معمار اسلامی معاصر است که ضمن بهره گیری از تکنولوژی های روز در کنار سنت ، حامی معماری اسلامی باشد. به گونه ای که بنایی که طراحی نموده بتواند به خوبی منتقل کننده حس اسلامی باشد.در معماری معاصر غرب تاکید افراطی بر تکنولوژی و فراموشی سنت را در دوره ی مدرنیسم شاهد هستیم. اما تفکر مدرنیسم پس از ورود به ایران و تلفیق آن با سنت سبب به وجود آمدن " نوگرایی" شد که نه تنها هیچ تضادی با سنت ندارد؛ بلکه تاکید آن بر استفاده از تکنولوژی در کنار سنت است.
ما در این مقاله ، پس از مطرح کردن صفات یک شهر اسلامی از نظر قرآن و روایات ، از میان تکنولوژی های روز "بتن" را به ودیعه گرفته ایم و به " آجر" به عنوان راهی برای انتقال حس گرما و صمیمیت مورد نظر اسلام نگریسته ایم. چرا که سطح بتن سرد،خشک و خشن است و اگر عناصر سازنده ی یک شهر به بهانه ی استفاده از تکنولوژی روز تماما از بتن ساخته شده باشند ، پس از تطبیق چنین شهری با صفات شهر اسلامی در می یابیم که این شهر فاقد ویژگی هایی است که بتوان آن را شهر اسلامی نامید.برای حل این مشکل باید از تکنولوژی و سنت در کنار هم بهره ببریم.
آجر در مفاهیم سنتی ایرانی، ارزشی والا دارد. چرا که از همان خاکی است که انسان از آن است و به آن بازمی گردد.ضمن این که آجر همان خشتی است که در کوره ، گرما و سختی بسیاری تحمل کرده تا به دوام و پایداری بیشتری برسد و چه انسانهایی که در مسیر زندگی ، سختی های بسیاری را متحمل شده اند تا در انتهای راه، روح جلا یافته و پاکشان را جایگزین نفس دنی خویش نمایند.
به همین دلیل است که آجر القا کننده ی حس صمیمیت و گرماست.گرمایی که از آجر دریافت میشود را می توان به نوعی همان حس صمیمیت اسلامی در نظر گرفت .اگر تمام عناصر تشکیل دهنده ی یک شهر بتوانند همین حس صمیمت مورد نظر اسلام را به انسان منتقل کنند ، می توان آن شهر را با صفات دیگر شهر اسلامی مطابقت داده و آن را شهر اسلامی نامید.
بوم اوردی
استاد پیرنیا تحقیقات گسترده ای در خصوص اهمیت و نقش فرهنگ در معماری اصیل اسلامی -ایرانی داشته است که به طرح نظریات نوینی درباره معماری ایرانی انجامید که جملگی در تألیفات متعدد وی منعکس است.اصول چهار گانه هنر های ایرانی اسلامی از جمله معروف ترین نظریات اوست که به زعم وی ملاک اسلامی بودن هنر به شمار میرود.
این چهار اصل که پیر نیا ، به تبع تخصص خود ، کاربرد انهارا بیشتر در بخش معماری مورد توجه قرار داده است ، عبارت اند از: مردم واری، خود بسندگی - بوم اوردی - ، پرهیز از بیهودگی ، درونگرایی چهار اصل فوق را، اصل دیگری تکمیل می کند که به زعم پیرنیا، مختص معماری ایرانی اسلامی است .این اصل که وی آن را نیارش و پیمون می نامید، معمار ایرانی را در هر سه مرحله اساسی معماری یعنی طرح و محاسبه و اجرا، به بهترین نحو یاری می کرد.
تعریف خودبسندگی - بوم اورد - : خودبسندگی - بوم اورد - ، به مفهوم حداکثر استفاده ازامکاناتِ در دسترس و مصالح است.[1] مزایای استفاده از مصالح بومی: هزینه اجرای اندک، هزینه کم تولید، آشنایی افراد محلی با شیوه های ساخت، حفظ هویت بومی و حذف هزینه های حمل.معایب استفاده از مصالح بومی : نبود آزمایشگاه های کنترل کیفیت، پایین بودن دانش فنی سازندگان، کم بودن ظرفیت تولید مصالح، پایین بودن کیفیت فراورده ها، عدم کنترل کیفیت مو اد اولیه و محصول، تغییرات زیاد کیفیت
انواع مصالح بومی :
کیسه های خاک :استفاده از کیسه های پرشده با خاک، به عنوان یک تکنیک ساختمان سازی ، به طور عمده در ایالات متحده ، مورد توجه روزافزون قرار گرفته است .کیسه های خاک ، از جنس پارچه یا پلاستیک هستند که با خاک و برخی مواقع با ماسه ای شن پر می شوند، و برای ساخت پی ها ، دیوارها و گنبدها مورد استفاده قرار می گیرند.
رس سبک :رس سبک نوعی مصالح ساختمانی مرکب است که از الیاف طبیعی،معمولاً کاه یا تراشه های چوب تشکیل شده و روکشی از رس آنها را می پوشاند .این ترکیب در قالب هایی قرار می گیرد تا به صورت دیواره، بلوک یا پنل شکل گیرد. از اوایل دهه 1990 استفاده از تراشه های چوب به عنوان س نگدانه در آلمان رواج یافت. بلوک کاه : روش ساختمان سازی بلوک کاه در دشت های "نبراسکا "در قرن نوزدهم ابداع شد . در قرن بیستم ساختمانسازی با بلوک کاه اندود شده توسعه یافت.
اجر: اجر نوعی سنگ مصنوعی است که از پختن گل ورز دیده به عمل می اید. مقاومت اجر بستگی به نوع خاک مرغوب ان دارد که مخلوطی است از 75 درصد خاک رس و 25 درصد سیلت - لای - به علاوه مقدار اب لازم که از ان خشت تهیه میشود و با حرارت کافی به روشهای سنتی و یا ماشینی در شکل های گوناگون پخته میشود . اجر یکی از مصالح لاینفک ساختمان بوده و خواهد بود.
حدود هزار سال قبل از پخت اجر به روش قالب زنی خشتی ، تهیه ی اجر به صورت بلوک های دستی و نا منظم از گل سفت شده اماده می گردید که انها را به کوره ی اولیه برده و پس از اماده شدن سرپناهی میساختند.میتوان گفت که کشف اجر همزمان با کشف اتش بوده است. اجر یک کلمه ی بابلی میباشد که احکام و دستورات حکومتی بر سطح ان از تراش ملات خشک شده ، خطوط برجسته حاصل میشود. و پس از پختن ان به صورت لوح قانون در می اید. قدیمی ترین لوح اجری از دوران سارگن موسس امپراطوری اکاد مربوط به 2400 سال قبل از میلاد مسیح میباشد. که بعد ها با قالب زدن ان ها به نام اجر ساخته میشود که در بنا های کلده و بابل و اشور و میان رودان ،بین دجله و فرات استفاده فراوان داشته است.
بلوک سیمانی : بلوک های سیمانی یابتنی اصطلاحاً به مصالح بنایی گفته می شود که از اختلاط سیمان و آب با سنگ دانه مناسب و سپس لرزاندن و پرس کردن مخلوط به دست می آید.
چوب : وجود ساختمان های چوبی که حدود300 سال پیش ساخته شده و هنوز قابل استفاده اند بیان گر این واقعیت است که چنان چه چوب در شرایط مناسبی استفاده شود عمر مفید آن بیش از مصالح بنایی است.
نی : در سواحل خلیج فارس و دریای عمان ، افراد تنگدست در کنار هورها و مناطقی که نی رشد می کند و هم چنین در مجاورت نخلستا نها، در خانه های حصیری که به نام کپر معروف است، زندگی می کنند.[2]
نمونه موردی:
معماری بومی در سکونتگا ههای دره طالقان. - خشت و اجر و خاک و سنگ و چوب - معماری بومی روستای کهنمو - شهرستان اسکو - . - سنگ و سیمان و اجر و گل و چوب و سنگ لاشه - معماری بومی روستای هنجن. - چوب و خاک و خشت و اجر - معماری بومی روستای ابیا زن. - چوب و خاک و خشت و اجر -
پایداری در معماری اسلامی
امروزه بحث توسعه پایدار ، یکی از بحث های رایج و مهم در سطح بین المللی است . در قرن 19 ورود اصول توسعه پایدار به معماری باعث شکل گیری معماری ای با عنوان معماری پایدار گردید که هدف اصلی آن حفظ محیط زیست و انرژی های تجدید ناپذیر است . معماری اسلامی دارای ویژگی های منحصر به فردی است که ضمن توجه به مسائل زیباشناختی و حفظ محیط زیست پاسخگوی نیازهای اقلیمی هر منطقه نیز بوده است .
