بخشی از مقاله
چکیده
مشکلات مربوط به بهرهبرداری از منابع آب به طور اعم و منابع آب زیرزمینی به طور اخص پدیده نو ظهوری در کشور ما محسوب نمیشود. نگاهی به روند توسعه بهرهبرداری از منابع آب بیانگر عوارض نامطلوب کاهش حجم مخازن آبرفتی از چهار دهه گذشته است. دستاوردهای چنین پدیده نامطلوبی که مترادف با توسعه اقتصادی - اجتماعی در سطح کشور میباشد معمولا نادیده انگاشته شده است.
نگاه یکجانبه به توسعه کشاورزی و عدم رعایت الگوی مصرف از جانب متولیان امر کشاورزی از عوامل اصلی بروز پدیده نامطلوب افت ادامهدار در سطح آبخوانهای آبرفتی کشور محسوب میشود. با توجه به نقش تعیین کننده آب زیرزمینی در تامین آب مورد نیاز برای مصارف مختلف از جمله شرب، صنعت و کشاورزی در مناطق مختلف کشور ارزش و اهمیت آن بر همگان روشن میباشد.
عدم توجه به تغییرات کمی و کیفی این منابع حیاتی تبعات جبران ناپذیری را برای کشور به همراه خواهد داشت و بیم آن میرود که حیات و مدنیت بخش گستردهای از کشور را به مخاطره انداخته و آیندهای مبهم برای مردمان ایران زمین رقم بخورد. وزارت نیرو با توجه به این موضوع و با عنایت به مصوبات شورای عالی آب مبنی بر ارایه طرحی برای مقابله با این بحران اقدام به تهیه طرح احیاء و تعادل بخشی آبهای زیرزمینی که مشتمل بر پانزده پروژه اجرایی است نمود و این پروژهها از سال 1394 در کل کشور اجرایی شده است.
مقدمه
مشکلات مربوط به بهرهبرداری از منابع آب به طور اعم و منابع آب زیرزمینی به طور اخص پدیده نوظهوری در کشور ما محسوب نمیشود. نگاهی به روند توسعه بهرهبرداری از منابع آب بیانگر عوارض نامطلوب کاهش حجم مخازن آبرفتی از چهار دهه گذشته است. دستاوردهای چنین پدیده نامطلوبی که مترادف با توسعه اقتصادی-اجتماعی در سطح کشور است معمولا نادیده انگاشته شده است. نگاه یکجانبه به توسعه کشاورزی و عدم رعایت الگوی مصرف از جانب متولیان امر کشاورزی از عوامل اصلی بروز پدیده نامطلوب افت ادامهدار در سطح آبخوانهای آبرفتی کشور محسوب می گردد.
غلبه چنین تفکری بدون توجه به عوارض نامطلوب آن در سطح مجریان حکومتی و جانبداری از خیل عظیم بهرهبرداران زحمتکش روستایی که زندگی و معیشت آنها وابسته به آب و زمین کشاورزی است متاسفانه ارزش واقعی آب را در شرایط اقلیمی کشور از دایره توجه خارج نموده است. این در حال است که منابع آب زیرزمینی در بیشتر کشورهای جهان به عنوان منابع استراتژیک به حساب آمده و سعی می شود ضمن حفاظت کمی و کیفی از این منابع مهم و حیاتی حتی الامکان برای مصارف شرب، بهداشت، صنعت و کمتر برای مصارف کشاورزی استفاده گردد. از این مهمتر توسعه برداشت از منابع مذکور تا زمانی ادامه پیدا می کند که تعادل بین منابع و مصارف وجود داشته باشد.
وضعیت اقلیمی و منابع آب کشور حکایت از محدویت جدی منابع آبی دارد به ترتیبی که %85 مساحت کشور جزو مناطق خشک، نیمه خشک و بیابانی است که عمده مراکز و قطبهای جمعیتی از جمله کلان شهرهای کشور را در بر میگیرد که منابع تامین آب آنها متکی به منابع زیرزمینی است و تنها %15 کشور در سایر اقلیمهای با وضعیت آب و هوایی مرطوب و نیمهمرطوب قرار گرفته است. بنابراین در حال حاضر منابع آب زیرزمینی کشور به دلیل برداشت بیش از حد و خشکسالیهای متوالی سالیان اخیر به وضعیت بحرانی رسیده است.
تشدید افت سطح آب و کسری مخزن در آبخوانها، ممنوعیت بیش از 307 محدوده از 609 محدوده مطالعاتی کشور را به دنبال داشته است و روند رو به ازدیاد بهره برداریهای از منابع آب زیرزمینی با راندمانهای بسیار پائینتر ازمتوسط نرخ جهانی چه در مبحث انتقال و مصرف در مزرعه و چه در تولید ماده خشک به ویژه در ده سال اخیر حکایت از خسارت جبران ناپذیر داشته و موجب شده تا روند کاهش منابع آب زیرزمینی شدت بیشتری به خود بگیرد. به طوری که آبخوانهای کشور سالانه با میانگین کسری حجم مخزن معادل 5/4 میلیارد متر مکعب مواجه اند.
در 47 سال اخیر مخازن آب زیرزمینی با کسری مخزن 110 میلیارد مترمکعبی مواجه شدهاند که بیش از 90 میلیارد مترمکعب آن در بیست سال اخیر و80 میلیاردمترمکعب آن در 15 سال اخیر و 38 میلیارد مترمکعب آن مربوط به دوره کوتاه 7 سال گذشته است. این موضوع آیندهای تاریک و بسیار دهشتناک را برای بخش های وسیعی از کشور رقم زده و خواهد زد.
برای برون رفت یا حداقل زیان کمتر در مواجه با بحران مصرف آب زیرزمینی طرح احیاء و تعادل بخشی منابع آب زیرزمینی کشور با اهدافی همچون افزایش مشارکت بهرهبرداران در مدیریت منابع آب، تعادل بین منابع و مصارف آب، حفاظت کمی و کیفی از منابع آب، افزایش بهرهوری از منابع آب، بهره برداری پایدار از منابع و تاسیسات آبی و راهبردهایی مانند کنترل کمی و کیفی منابع آب، شناسایی و شفافسازی برداشتهای مجاز و غیرمجاز از منابع آب، ساماندهی برداشتکنندگان آب در کشور، کاهش تراز منفی سفره های آب زیرزمینی، استقرار، ارتقاء و نهادینه کردن مدیریت، بهره برداری و نگهداری از منابع آب و تأسیسات آب کشور با مشارکت بهره برداران و حسابداری ملی آب توسط متولیان امور در وزارت نیرو تدوین گردیده است.
وضعیت استفاده از منابع آب زیرزمینی
منابع آب زیرزمینی در تأمین آب بخشهای مختلف کشاورزی، صنعت و شرب کشور سهم موثر و عمدهای دارد و تمدن و حیات بخش وسیعی از کشور به آن وابسته است. در وضعیت کنونی سهم آبهای زیرزمینی در تأمین آب کشور - کشاورزی، صنعت و شرب در کشور - بالغ بر 55 درصد نسبت به کل منابع آب میباشد. علیرغم سهم مهم منابع آب زیرزمینی در تامین نیازهای کشور، تاکنون از 100درصد اعتبارات هزینه شده در فصل منابع آب % 98 آن در بخش آبهای سطحی و تنها دو درصد در منابع آب زیرزمینی هزینه گردیده است.
نکته حائز اهمیت نقش مهم منابع آب زیرزمینی در تامین نیاز آب شرب آحاد جامعه است که 63 درصد آن از طریق آبهای زیرزمینی تأمین شده و آبهای سطحی سهم 37 درصدی را به خود تخصیص میدهند. البته در بخش تامین آب شرب روستایی سهم آبهای زیرزمینی بالغ بر 80 درصد میباشد. وابستگی صرف یا حداکثری بخشهای زیادی از کشور مثل استانهای خراسان رضوی، خراسان شمالی، خراسان جنوبی، کرمان، یزد، اصفهان، فارس و استانهای حاشیه سواحل جنوبی، زنجان، مرکزی، لرستان، قزوین، کردستان و حتی استانهایی نظیر چهارمحال و بختیاری و گلستان، به آبهای زیرزمینی، خود از الزامات توجه به این مهم است.
بی توجهی به تأمین و تخصیص اعتبارات مورد نیاز حفاظت از این منابع، باعث مشهود شدن پیامدهای کنونی و بحرانی شدن وضعیت آبخوانهای کشور شده است، بطوریکه هم اکنون در کشور کسری مخزن و افت شدید سطح آب باعث کمبودآب و عدم قطعیت در تأمین آب کلانشهرهای کشورازجمله تهران وحتی تأمین آب 6000 روستای کشور با تانکر گردیده است علاوه برآن به استناد گزارش سازمان زمینشناسی کشور پدیده ناگوار فرونشست زمین در بسیاری ازدشتهای ایران مرگ آبخوانها و خطرات و خسارات جبران ناپذیری به زیرساختهای کشورواردکرده است.
درحال حاضر نرخ متوسط فرونشست در دشت تهران بالغ بر 36 سانتیمتر در سال بوده که رکورددار نرخ فرونشست در دنیا است. همچنین تغییرات کیفی آب زیرزمینی در اثرکاهش حجم مخزن، ایجاد فروچاله ها و شکافهای بزرگ در دشتها و تهدیدحیات شهرها و روستاها در اثر تخلیه آبخوانها از دیگر واقعیتهای کشور است. بی تردید هرگونه اهمال در بررسی و اقدامات ضروری تخصصی و تامین و تخصیص اعتبارات لازم در علاجبخشی و جلوگیری از ادامه روند کنونی و نیز اصلاح روشها و بهینهسازی مصارف در تطابق با منابع آب کشور از موجبات تهدید امنیت کشور بوده و سرزمین مقدس ایران را با مخاطرات جدی و غیر قابل علاج مواجه خواهد ساخت.
رویکردهای کلی حفاظت از منابع آب
رویکردهای کلی حفاظت از منابع آب در راستای برنامههای کلان مدیریت بخش آب را می توان با گزاره های زیر برشمرد: نگرش به منابع آب به عنوان یک کالای اقتصادی، حیاتی و امنیتی؛ نگرش به آبهای زیرزمینی به عنوان منبع استراتژیک در تامین نیازهای حال و آینده جامعه؛ رویکرد مشارکتی در امر حفاظت و بهرهبرداری و مشارکت بهرهبرداران در قالب تشکلها و تعاونیها؛ تحویل حجمی آب به بهرهبرداران، جلوگیری از مصارف غیرمجاز - توسط چاه غیرمجاز و فاقد پروانه یا اضافهبرداشت چاه مجاز و برداشت غیر مجاز از منابع آب سطحی - ؛ کاهش مصرف در بخش کشاورزی و افزایش سهم مصرف در بخش صنعت و خدمات؛ ارتقای سطح آگاهی جامعه بهرهبردار و استمرار آن.
افزایش ابعاد نظارتی بر نحوه حفر چاه و بهرهبرداری از منابع آب با ایجاد سازمان نظام مهندسی آب و تعامل در سطوح مدیریتی درون سازمانی و فراسازمانی اجرای طرح احیاء و تعادل بخشی آبهای زیرزمینی با پیگیریهای وزارت نیرو در سال 1384 طرح تعادل بخشی آبهای زیرزمینی کشور تعریف و دارای ردیف اعتباری شد ولی متأسفانه اعتبار مذکور از سال 1385 تا سال 1393 بدون انطباق با شرایط تورمی و نیز بسترسازی انجام شده، از رشد لازم برخوردار نشده و حتی سیر نزولی به خود گرفته و تقریباً تمام پروژه های طرح مذکور در سال 1389 متوقف و یا بسیار کند شده است. روند نزولی تخصیص اعتبار به طرحهای تعادلبخشی پیامدهای ناشی از افت و کسری مخزن را تشدید نموده است.
بنابراین با عنایت به موارد برشمرده مذکور و شرایط بسیار بحرانی به وجود آمده در آبخوانهای زیرزمینی و ضرورت ایجاد عزم ملی که حضور همه آحاد جامعه و دستگاههای کشوری و لشکری را در اصلاح شرایط پیش آمده میطلبد، مجدداً وزارت نیرو بطور جد با کار کارشناسی و تعریف طرح احیاء و تعادل بخشی منابع آب زیرزمینی کشور ضمن ارایه آن در پانزدهمین جلسه شورای عالی آب و تصویب آن با هدف کنترل کسری مخزن در برنامه ای 20 ساله و کنترل کسری متوسط سالانه 5/4 میلیارد مترمکعب آبخوانهای کشور را در دوره 6 ساله - سال آخر برنامه پنجم و 5 ساله برنامه ششم - را دارد و برای سال 1394 میزان 500 میلیون مترمکعب از این سهم را در برنامه خود گنجانده است.
