بخشی از مقاله
چکیده
در این مطالعه ابتدا آمار 27 سال - از 1366 تا - 1392 بارش ایستگاه باران سنجی استان به عنوان پایه آماری مشترک در بررسی تغییرات زمانی بارش مورد توجه قرار گرفت. سپس صحت و همگنی دادههای مورد بررسی و دادههای ناقص هر ایستگاه با استفاده از دادههای ایستگاه های مجاور از طریق روش ضریب همبستگی مورد بازسازی قرار گرفت. در مرحله بعدی با استفاده از روش میانگین متحرک، روند دوره های خشک و مرطوب به وسیله آمار دراز مدت بارش اندازهگیری شد. سپس با استفاده از شاخص استاندارد شده بارش - SPI - ، به پایش و تجزیه و تحلیل میزان و تداوم خشکسالی های سالانه پرداخته شد.
سپس با استفاده از روش درونیابی کریجینگ، به پهنهبندی توزیع خشکسالی در سطح استان، مبادرت و مشخص شد که از ابتدای دوره مطالعه تا حوالی سال 1377، استان یک دوره ترسالی و تا سال 1381 یک دوره خشکسالی را طی نموده است. پس از آن تا حوالی سال 1384 بارش استان در حد متوسط بوده و پس از آن کل استان در خشکسالی به سر برده است. همچنین روند آمارها نشانگر افت کلی در بارش استان به میزان حدود 200 میلیمتر در طی 27 سال میباشد و نیز نشانگر تغییر اقلیم در این استان میباشد. بررسیها نشان داد که مناطق شمالی استان که بارش بیشتری از نواحی جنوبی آن دریافت می کند، در خشکسالیها میزان کاهش بارش بیشتر و در ترسالی ها افزایش کمتری نسبت به میانگین بارش در مقایسه با مناطق جنوبی استان ایلام دارد.
مقدمه:
خشکسالی یک پدیده طبیعی است که در هر نوع آب و هوایی امکان وقوع آن وجود دارد و آثار زیانبار آن به مراتب گستردهتر، عمیقتر و همه جانبهتر از دیگر بلایای طبیعی است. این پدیده طبیعی که به تناوب اتفاق میافتد، یکی از مزمنترین و از لحاظ اقتصادی زیانبارترین بلایای طبیعی میباشد. این حادثه طبیعی پدیدهای آرام و مرموز است که به اعتقاد بسیاری، دارای مکانیسمی پیچیده بوده و ماهیت آن نسبت به تمامی حوادث طبیعی کمتر شناخته شده است - حاتمی، . - 1392 خشکسالی انواع مختلفی دارد که با توجه به طول دوره خشکسالی به وجود می آیند و به شرح ذیل تعریف می شوند:
خشکسالی هواشناسی: هنگامی رخ می دهد که بارش سالانه 75 درصد میانگین بارش و یا زمانی که بارندگی ماهانه 60 درصد میانگین بارش ماهانه باشد.
خشکسالی کشاورزی: خشکسالی کشاورزی ناشی از تعاملاتی است که بین فعالیتهای کشاورزی - تقاضا - و رویدادهای طبیعی - عرضه - اتفاق میافتد که در نتیجهی آن، آب موجود، برای گیاه یا حیوانات کافی نخواهد بود. به عبارت دیگر، عدم کفایت رطوبت برای رشد گیاه را خشکسالی کشاورزی گویند.
خشکسالی هیدرولوژیک: خشکسالی هیدرولوژیکی با تأثیرات دورههایی از نقصان ریزشهای جوی - شامل برف - بر منابع تأمینهای آبهای زیرزمینی یا سطحی همراه میشود - جریان رودخانهها، مخازن، دریاچهها و آب زیرزمینی - . خشکسالیهای هیدرولوژیکی معمولاً با تأخیر بیشتری نسبت به خشکسالیهای هواشناسی یا کشاورزی رخ میدهند.
خشکسالی اقتصادی- اجتماعی: خشکسالی اقتصادی- اجتماعی زمانی رخ میدهد که تقاضا برای یک کالای اقتصادی به دلیل نقصان عرضه آب حاصل از کمبود بارش از میزان عرضه فزونی میگیرد. چنانچه ذخایر آبی منطقه، آبهای سطحی - دریاچهها و رودخانهها - باشند، خشکسالی زودتر رخ میدهد. ولی اگر در منطقه از آبهای زیرزمینی استفاده شود، خشکسالی دیرتر اتفاق میافتد - امیدوار، .
پژوهشهای پالمر - 1965 - در خصوص خشکسالی از جمله نخستین پژوهشهایی است که خشکسالی را کمبود رطوبت مستمر و غیرطبیعی نسبت به شرایط طبیعی یا میانگین درازمدت پارامترهای هواشناسی دانسته است در تعریف وی واژهی مستمر بیانگر زمان آغاز تا پایان خشکسالی یا زمان تداوم آن بوده و واژهی غیرطبیعی به انحراف یا نوسان منفی شاخص مورد نظر نسبت به شرایط میانگین طبیعی اطلاق میشود. در واقع، عموم محققانی که در این زمینه فعالیت میکنند در تعریف مذکور هم عقیده هستند. ولی با توجه به نیاز و زمینههای کاری خود تعریفهای خاصی را ارائه دادهاند و بدین لحاظ، انواع عمده خشکسالی تحت عناوین خشکسالی آب و هوائی یا هواشناسی، خشکسالی کشاورزی، خشکسالی هیدرولوژیکی و خشکسالی اجتماعی- اقتصادی بیان گردیده است .
مرید و همکاران کارایی هفت شاخص خشکسالی را در استان تهران با استفاده از 32 سال آمار آن شهر مقایسه کردند. نتایج این پژوهش نشان دادهاند که شاخصهای مورد مطالعه عملکرد یکسانی در تشخیص خشکسالی داشته و شاخص دهکهای بارش دارای حساسیت زیادی نسبت به رخدادهای بارش در یک سال بوده است. همچنین نتایج آنها نشان داد که شاخصهای SPI و بارش مؤثر توانایی تشخیص شروع و تغییرات پیوستهی زمانی و مکانی خشکسالی را داشته و بنابراین دو شاخص یاد شده برای بررسی خشکسالی در استان تهران پیشنهاد شدهاند . - Morid & Etal, 2006 -
زارع ابیانه و همکاران - - 1380 خشکسالیهای به وقوع پیوسته در غرب کشور را با استفاده از بعضی شاخصهای خشکسالی مطالعه نمودند. ایشان نشان دادند که در بعضی از سالها خشکسالیهایی رخ دادهاند که مدت آنها کمتر از یک سال بوده است، که وقتی داده ها به صورت فصلی بررسی میشوند خشکسالیهایی به وقوع پیوستهاند که به صورت سالیانه هیچ گاه مشخص نیستند - زارع ابیانه و محبوبی، . - 1383 رضیئی و همکاران - 1382 - خشکسالی در ایران مرکزی را با استفاده از شاخص SPI مورد مطالعه قرار داده و نشان دادند که پدیده خشکسالی از غرب به شرق از یک روند تقریباً افزایشی پیروی نموده و در حاشیه شرقی استان یزد شدت خشکسالیها به حداکثر میرسد - رضیئی و دیگران، . - 1382
بداق جمالی و همکاران - 1381 - با استفاده از روشهای درون یابی کریجینگ نقشههایی به عنوان SPI در مقیاسهای زمانی متفاوت رسم نمودند. نتایج این تحقیق نشان میدهد که نمایه SPI ابزار مناسب جهت پایش شرایط خشکسالی در استان خراسان قابل استفاده میباشد - بداق جمالی و دیگران، . - 1381 در تحلیل مکانی شاخص های خشکسالی اختری و همکاران - 1385 - مقادیر شاخصهای بارش استاندارد و بارش موثر را به وسیله روشهای میان یابی کریجینگ، میانگین متحرک وزندار 15 و اسپلاین در سطح استان تهران به نقشههای سطوح خشکسالی تبدیل نمودهاند - اختری و دیگران، . - 1385
شاهمحمدی و همکاران - 1380 - براساس آمار بلند مدت بارندگی های سالیانه در ایران، سال های خیلی خشک تا خیلی مرطوب را برای پنج ایستگاه بوشهر، مشهد، تهران، اصفهان و جاسک تعیین کردهاند. براساس نتایج این تحقیق برای ایستگاه اصفهان احتمال این که بارندگی سالیانه در محدوده خشک 65-100 - میلیمتر - قرار گیرد 29/9 درصد و در محدوده خیلی خشک 30-60 - میلیمتر - قرار گیرد 14/4 درصد است - شاهمحمدی و دیگران، . - 1380
منطقه مورد مطالعه:
استان ایلام یکی از استانهای کشور ایران است که در باختر این کشور و در ناحیهای کوهستانی و نیمه گرم قرار گرفته است. مرکز این استان شهر ایلام است . استان ایلام 10 شهرستان به نام های آبدانان، ایلام، ایوان، بدره، چرداول، دره شهر، دهلران، سیروان، ملکشاهی و مهران دارد. استان ایلام از غرب با کشور عراق، از جنوب با استان خوزستان و کشور عراق، از شرق با استان لرستان و از شمال با استان کرمانشاه همسایه است. این استان از استانهای کمابیش جنگلی است. مساحت استان حدود 19086 کیلومتر مربع می باشد و موقعیت جغرافیایی آن 45 درجه و 24 دقیقه تا 48 درجه و 10 دقیقه طول شرقی و 31 درجه و 58 دقیقه تا 34 درجه و 15 دقیقه عرض شمالی می باشد.
