بخشی از مقاله
مقدمه
آب منبع حیاتی برای هر پدیده زیستی و انسانی میباشد و یکی از منابع مهم پایه و اساسی برای توسعه کشور هاست. بخش کوچکی از منابع آبی - حدود - %1 شامل آبهای جاری، سطحی، تالابها و دریاچهها است که توسط انسان قابل بهرهبرداری و استفاده مستقیم میباشد. بنابراین کاهش کیفیت آبهای جاری مانند رودخانهها و نهرها که به شدت تحت تاثیر بشر قرار دارند، یکی از نگرانیهای حال حاضر میباشد. رودخانهها بهعنوان یکی از منابع اساسی تامین آب برای کشاورزی، شرب و مصارف صنعتی مطرح میباشند.
از طرفی با گذشت زمان و گسترش جوامع انسانی و بهتبع آن افزایش استفاده از منابع آبی، دخل و تصرف غیرطبیعی و تغییر شرایط کیفی آب رودخانهها افزایش یافته است. آلودگی رودخانهها، یکی از مهمترین مشکلات دنیای امروز بهویژه در کشورهای در حال توسعه میباشد. افزایش تقاضای آب، بالا رفتن سطح زندگی و گسترش آلودگی منابع آب در اثر توسعه فعالیتهای کشاورزی، شهری و صنعتی موجب ایجاد وضع نامساعد زیستمحیطی و تشدید آلودگی منابع آب شده و مدیریت معقول و منطقی آن را بسیار دشوار و پیچیده کرده است
در سالهای اخیر علاوه بر تقاضای بیشتر برای مصرف آب بهعلت توسعه صنعتی و کشاورزی، کاهش نزولات جوی در کشور نیز بسیاری از مناطق را با بحرانهای مختلف روبرو ساخت. کمبود محصولات زراعی، از بین رفتن مراتع، شور شدن آبها و خاکها و شیوع بیماریهای خاص و بسیاری از موارد مشکلساز دیگر حاصل خشکسالی است. شوری آبها تهدیدی برای بهداشت و قدرت تولیدی یک حوضه آبریز است.
این پدیده بر زندگی کشاورزان، توسعه شهرها و استفادهکنندگان از آب و خاک تاثیر میگذارد و در صورتی که مانع از افزایش آن نشویم منجر به قلیایی شدن خاک، ایجاد بیابانها و مهاجرت انسانها خواهد گردید . کارشناسان دو راه را برای عبور از بحرانهای آب پیشنهاد میکنند: -1 فشار مضاعف بر منابع آبی -2 مدیریت مصرف یا درک این واقعیت که باید صرفهجویی نموده و تخریب و ضایع شدن کیفیت آب به مفهوم از دست دادن بخشی از کمیت آن است. در شوری آبها علاوه بر کاهش بارندگی و توزیع نامتناسب آن در مناطق مختلف سهم افزایش فاضلابهای شهری، کشاورزی و صنعتی را باید در نظر داشت
رجایی و همکاران در سال 1390 کیفیت شیمیایی آب شرب روستایی دشت بیرجند و قائن را بررسی کردند و به این نتیجه رسیدند که با توجه به خشکسالیهای اخیر و تاثیر آن بر کیفیت آبهای شرب روستایی و همچنین عدم مطابقت مقادیر باقیمانده جامدات خشک، سختی، سولفات، سدیم، کلرید، هدایت الکتریکی و فلوراید با استانداردهای مربوط، برنامهریزی به منظور پایش مستمر منابع آب ضروری بهنظر میرسد
سلیمانی و همکاران - 1392 - نیز در تجزیه شیمیایی و روندیابی شاخص های کیفیت شیمیایی آب رودخانه چلمانجیر خرم آباد به این نتیجه رسیدند که آب این رودخانه براساس نمودار شولر در دسته خوب و قابل قبول از نظر شرب قرار دارد و مانعی برای نوشیدن ندارد
نتایج بررسی مطالعات بر روی کیفیت شیمیایی آب شرب بندرعباس نشان داد که کیفیت شیمیایی آب شرب این شهر از دیدگاه بهداشتی مشکلآفرین نیست ولی کیفیت کمتر آب بهدستآمده از منابع آب زیرزمینی و اختلاط آن با آبهای سطحی برخی متغیرهای حد مطلوب را تأمین نمیکند
خمر و همکاران - 1390 - ، در بررسی کیفیت منابع آب در منطقه معدنی کوه زر در غرب تربت حیدریه، پس از اندازهگیری کاتیون و آنیونهای نمونههای آب برداشت شده از منابع زیرزمینی، تیپ آب منطقه را Na-cl و NaHCO3 مشخص کردند و کیفیت آب را بر اساسی نمودارهای شولر و ویلکاکس، از نظر شرب و کشاورزی نامناسب معرفی نمودند
قاسمی و همکاران - 1388 - بهمنظور بررسی تغییرات کیفی و کمی آب زیرزمینی دشت همدان- بهار به بررسی وضعیت آبخوان پرداختند. آنها تغییرات کمی را با قرائت سطح آب هر چاه در ماههای مختلف سال و پلیگونبندی آنها در یک دوره 15 ساله 1370 - تا - 1385 تعیین کردند و نتیجه گرفتند که سطح آب زیرزمینی دشت دارای حدود 11 متر افت است. همچنین آنها بهمنظور بررسی تغییرات کیفی با استفاده از نمودار ویلکاکس چاهها را در دو گروه کیفی دستهبندی کردند. نتایج کیفی آب نشان داد با توجه به همجواری آبخوان با مناطق مسکونی و صنعتی کیفیت در راستای جریان از جنوبشرق حوضه به شمالشرق کاهش یافته است. بنابراین استفاده آب چاهها از نظر مصرف کشاورزی بدون مشکل میباشد
زارع و همکاران - 1388 - در مورد تغییرات فصلی پارامترهای کیفیآّب رودخانه چهلچای مینودشت نشان داد کهتقریباً همه پارامترها دارای تغییرات فصلی معنیدار هستند و طبق نمودار ویلکاکس آب این رودخانه در همه فصول در کلاس C2-S1 است که برای مصرف کشاورزی مناسب می باشد. دیاگرام شولر نشان داد که آب این رودخانه از لحاظ همه کاتیونها و آنیونها نسبتا خوب است و در محدوده خوب و قابل شرب قرار دارد .بطور کلی پارامترهای شیمیایی آب منطقه مورد مطالعه برای مصارف مختلف مشکل آفرین نیست
ملکینژاد و آرخی، به بررسی روند تغییرات کیفیت شیمیایی آب رودخانه زیارت پرداختند و میانگین سالانه پارامترهای TDS، Na+، Mg2+، Ca2+، SO4، Cl، Ec، PH و Hco3 مورد بررسی قرار دادند و نشان دادند غیر از سولفات سایر پارامترها دارای روند افزایشی بوده است
استان گلستان با توجه به موقعیت خاص جغرافیایی، نزدیکی به دریا و وجود رشته کوه البرز و شرایط خاص اقلیمی و اهمیت کشاورزی، بستر مناسبی برای زراعتهای گوناگون و چهارفصل است، اما بهدلیل استفاده از کودهای شیمیایی و سازندهای زمینشناسی، از آسیبپذیرترین مناطق به تغییر کیفیت آب است. بخش کشاورزی تاثیر مهم و ویژهای در توسعه اقتصاد استان دارد بهطوری که 47/3 درصد از ارزش افزوده ایجادشده در بخش کشاورزی و 37/3 درصد شیلات در کل کشور به استان گلستان تعلق داشته است
از آنجا که بخش کشاورزی و تولید مواد غذایی از مهمترین ابزارهای ترقی کشورهای در حال توسعه و روند رو به رشد این کشورهاست که کارکردهای فراوانی در عرصههای اقتصادی و حتی سیاست بینالمللی دارد؛ از این رو هدف این پژوهش، بررسی تغییرات کیفیت آب، شوری و عوامل تاثیرگذار کیفی با توجه به معیارهای استاندارد کیفیت منابع آب مانند ویلکاکس، در ده ایستگاه واقع در استان گلستان است.
مواد و روشها
این پژوهش در خصوص رودخانههای استان گلستان از استانهای شمالی کشور در جنوب شرقی دریای خزر صورت گرفت که موقعیت آن در شکل شماره 1 آمده است:
شکل -1 محدوده مورد مطالعه
استان گلستان در بخشی از حوضه آبریز دریای خزر واقع شده است. این استان که بالغ بر 21000 کیلومترمربع وسعت دارد، حدود 1,3 درصد از مساحت کشور و 11,7 درصد از مساحت حوضه آبریز دریای خزر واقع در ایران را تشکیل میدهد. طول کل رودخانههای استان 2700 کیلومتر است که شامل تعداد 44 سرشاخه اصلی میباشد که در 5 حوضه آبریز استان جریان دارند. حوضههای آبریز استان شامل حوضههای آبریز اترک سفلی، گرگانرود، قرهسو، شرق خلیج گرگان و نکارود علیا است.
حوضه آبریز گرگانرود: مساحت حوضه آبریز گرگانرود 11380 کیلومترمربع، معادل 48 درصد سطح استان گلستان است. این منطقه از شمال به حوضه آبریز رودخانه اترک سفلی، از جنوب به حوضه آبریز اصلی ایران مرکزی در استان سمنان و از غرب به دریای خزر محدود شده است. 67 درصد آب سطحی استان، یعنی 828 میلیون مترمکعب در این حوضه جریان دارد.
حوضه آبریز قرهسو: این حوضه با 1670 کیلومترمربع وسعت، 8 درصد مساحت استان گلستان را تشکیل میدهد. حوضه آبریز قرهسو از شمال و شرق به حوضه آبریز گرگانرود، از جنوب به حوضه آبریز نکارود و از غرب به حوضه آبریز خلیج گرگان و نیز دریای خزر محدود میشود و در روستای قرهسو به این دریا تخلیه میگردد. 8 درصد آب سطحی استان یعنی 100 میلیون مترمکعب در این حوضه جریان دارد.
با توجه به گستردگی سطح حوضههای آبریز استان گلستان و تعدد بالای رودخانههای آن، تعداد 10 ایستگاه هیدرومتری واقع بر روی دو رودخانه اصلی گرگانرود و قرهسو در نقاط مختلف رودخانه از جمله: سرشاخه، نزدیکی تلاقی چند رودخانه و انتهای مسیر رودخانه جهت بررسی در نظر گرفته شد که مشخصات آن در جدول ذیل آمده است:
جدول -1 مشخصات ایستگاههای هیدرومتری مورد بررسی این پژوهش
