بخشی از مقاله
چکیده:
شهرهای ایرانی و اسلامی حاصل فرهنگ و تمدن دیرینه ای می باشد که روابط اجتماعی در آن بر پایه ارزشها و هویت بومی و ملی شکل گرفته است. نشان های طبیعی و مصنوع و انسان ساخت دارای تصاویر بصری ذهنی از شهر می باشد و می توان ساختار و انگاره های ذهنی عموم مردم از شهر را در سطوح ملی و بین المللی افزایش داد. این نشانه ها، همانند هر نماد دیگر، دارای دو عملکرد »بیان معنا « و »ایجاد حس هویت می باشند. هر نشانه ای به بیان معنایی فراتر از خود می پردازد و حس تعلق به جامعه ای خاص را اظهار می دارد. این نشانه ها به دلیل آنکه در زندگی روزمره تکرار می شوند، همچنین حس خاصی از معنا و هویت را تقویت می کنند.این پژوهش توصیفی و تحلیلی بوده که هدف تبیین و بررسی کاربرد نمادها و نشانه ها و انعکاس هویت ملی و بومی در شهرها از طریق المان های شهری می باشد.
واژگان کلیدی: نشانه،نماد، اِلمان های شهری، مجسمه های شهری، هویت ملی و ایرانی
مقدمه
از نظر اجتماعی شهرها مکان های مناسبی برای شکل گیری نهادهای اجتماعی و اعتلای ارزش های فرهنگی، گسترش و تحکیم روابط و مناسبات اجتماعی و پاسداری ارزش های انسانی و هویت های ملی و محلی هستند. لذا هویت در محیط های شهری به یکی از بحث انگیزترین موضوعات عصر حاضر تبدیل شده است، بی هویتی، ناهماهنگی و یکنواختی که امروزه بر فضای بصری شهرها حاکم شده است و به صورت روز افزونی در حال گسترش است، نه تنها سیمای نامطلوب و محیطی نامأنوس را برای ساکنین ایجاد نموده، بلکه تمامی ابعاد زندگی اجتماعی زیست محیطی را در جوامع شهری تحت الشعاع خود قرارداده است. امروزه هویت شهری، هم چون حلقه ای گم شده است و شهرها نه بر پایه هویت اصیل خود، بلکه بر پایه تقلیدهای بدون اندیشه از مظاهر غربی و الگوهای مدرن بدون توجه به الگوهای بومی در حال شکل گیری و گسترش اند.
معماری را »موسیقی تجسد یافته«، »آیینه تاریخ«، »دفتر ثبت آثاربشری« و »بیان کننده ایدها و ارزش ها« تعریف کرده اند - فلامکی، 1374، . - 5 معماری عرصه بروز روحیات، حالات، آرمان ها و اعتقادات انسان ها - امامی، 1375،ص . - 142 و نیز عرصه تلاقی فرهنگ، هنروفن است - ابولقاسمی، 1379،ص . - 378 آدمیان پدیدآورندگان بناها، تأسیسات وفضاهای زیستی اند.ازاینرو هر اثر معماری، اثر فرهنگی نیز محسوب میشود. به بیانی ساده، معماری تبلور فرهنگ و اندیشه انسان و تجلی عینی ارزش ها وباورهای هر قوم و ملت است. روح هر ملت در ارزش های دینی آن نمایان است و ارزش های دینی عمیق ترین، گران قدرترین ولطیف ترین بخش فرهنگ به شمار می آیند.
اگر فضاهای شهری عرصه تجلی فرهنگ و تاریخ ملت هاشمرده شوند،آنگاه می توان پذیرفت آنچه که امروز در شهرهای ایرانی رخ می نمایدنوعی عدول ازارزش های غنی فرهنگی و کهن ساکنان این سرزمین و با نگاهی عمیق تر»واژگونی هنر زمانه« است - ندیمی، 1378،ص. - 32 صاحبنظرانی کهشرایط حاکم برمعماری وساختارفضایی شهرهای ایران را به نقد می کشند،
پیشنهادهای متعدد فرهنگی رابه منظور تجلی ارزش های مذهبی و ملی مطرح وارائه کرده اند. بهعنوان مثال، در بیانیه پایانی گردهمایی »فرهنگ عمومی،معماری وشهرسازی« ضمن اظهار تأسف ازعدم توجه به فرهنگ عمومی درمعماری وشهرسازی،تأکید گردیده تا » ملاحظات فرهنگی درضوابط معماری« و » ترویج نشانه های معماری ایرانی اسلامی« و نیز » توجه به روح فرهنگی جامعه« دربرنامه ریزی های شهری مورد توجه جدی قرار گیرد - نویسندگان، 1375،ص . - 88
شهر قم دارای هویت شهری و ساکنین می باشد و از ِالمان ها و نشانه های شهری دارای هویت و با اصالات و وجودی برخاسته از آن باشد را کمتر حس می کند. اینک،این پرسش مطرح است که برای هویت بخشی به اِلمان ها ونشانه های شهرهای ایرانی و تبدیل آنها به جلوه گاه های فرهنگ و تمدن چه باید کرد.؟ هدف اصلی تدوین نوشتارحاضر بر این است که پیشنهادها و ایده هایی درجهت تبدیل شهرهای معاصر به تجلی گاه های ارزشها و باورهای دینی و فرهنگی ساکنانشان به دست دهد.
▪ اهمیت موضوع طراحی نشانه های شهری
"لینچ"* در کتاب سیمای شهر پنج عامل را به عنوان عوامل سازنده سیمای هر شهر معرفی می نماید. در این رابطه می توان گفت چندین تصویر کلی از هر شهر در ذهن افراد مختلف وجود دارد. این تصاویر کلی همان نتیجه عوامل اصلی در تعریف هویت شهری می باشد. یکی از این عوامل نشانه های شهری می باشندمعمولاً. اشیائی که ظاهری مشخص دارند، مانند ساختمان ها، علائم، مجسمه های شهری و یا حتی یک کوه می تواند نشانه ای شهری باشد، از نظر وی خصوصیات نشانه باید چنان باشد که بتوان آن را از میان عوامل بسیار باز شناخت، عاملی که منحصر بفرد باشد و در ذهن خاطره ای بگذارد. اگر نشانه ها فرمی واضح داشته باشند، اگر با زمینه خود متضاد باشند و اگر محل آنها بر اطراف خود غالب و مسلط باشد، شناخت آنها به آسانی بیشتر میسر است و احتمال بیشتر است که بر آن معنایی متصور شد. - لینچ - . لذا در این بین المان ها، نشانه ها و مجسمه های شهری یکی از مهمترین نشانه های شهری می باشد که می تواند معرف سیمای شهری باشد.
▪روش تحقیق
پژوهش حاضربرمطالعات کتابخانه ای و اسنادی استواراست ودرآن تلاش شده استتاادبیات موضوع و اهمیت کاربرد نمادها و نشانه در بیان معنا، و اِلمان های و مجسمه های شهری مورد تعریف قرارگیرد. بدین منظور، پس از تعریفبه نقش واهمیت آنهادرمناظر شهری، بیان هویت و مولفه های هویت ملی ایرانی پرداخته شده است. آنگاه، نقش درکاربرد این عناصرموردبحث قرارگرفته و در بخش نتیجه نیز راهبردهای اجرایی دراین خصوص ارائه گردیده است.
-1 تعریف
-1-1 نشانه و نماد
▪ نشانه
نشان موجب دلالت است. در منطق قدیم، همان گونه که دلالت رابه دلالت طبعی و دلالت عقلی و دلالت وضعی تقسیم می کردند - خوانساری، 1372، ص. - 58 نشان ها رانیزدر سه دسته ذکر شده جای می دادند. درنگاه هنرشناسان،نشان مشتمل است بر نشان طبعی،نشان تصویری، نشان وضعی و نشان های ترکیبی - شفیع خانی، 1372،ص . - 4 نشان طبعی همان نشان نمایه ای است که درآن، رابطه همجواری بین صورت و مفهوم وجود دارد؛ مانند دودکه نشانه سوختگی است ونیز بوی سوختگی.درنشان تصویری که نشان نسخه ای نیز به آن اطلاق می شود میان صورت و مفهوم رابطهعینی وجود دارد؛مانندنقش مهرکه دلالت بروجود مهردارد.این نشانه عموماً مصنوعات بشری هستند. در نشانه وضعی که »نماد « نیزنام گرفته وباسمبل - Symbol - مترادف است رابطه بین صورت ومفهوم رابطه ای قراردادی است؛مانند نورقرمزدرچهار راه که به صورت قراردادی دلالت برتوقف کامل اتومبیل دارد.بسیاری ازنشان هاازترکیب دو یا سه نوع ازنشان های ذکر شده به دست آمده اند واز اینروآنها
