بخشی از مقاله
چکیده
از آنجایی که یکی از ارکان شکل گیری شهر خلاق، فضاست بنابراین وجود فضای عمومی مطلوب در شهر می تواند بستر مناسبی را برای شکل گیری شهر خلاق فراهم کند. یکی از تئوری های جدید برای تحقق همه شمول شدن فضای شهری، تئوری«Universal Design » می باشد که به طراحی فراگیر یا همگانی ترجمه شده است. در این مقاله، شهر زاهدان به عنوان نمونه انتخاب و محدوده دانشگاه این شهر با توجه به رویکرد طراحی فراگیر بررسی شده است.
روش تحقیق در این پژوهش مبتنی بر مطالعات کتابخانه ای و اسنادی، مشاهدات میدانی بوده است. این نوع تحقیقات از نوع کاربردی بوده و نتایج آن مورد استفاده برنامه ریزان شهری قرار می گیرد . نتایج این بررسی نشان می دهد که در شهر زاهدان هنوز این رویکرد جا نیفتاده و در طراحی و ساخت فضاهای عمومی این شهر نیازهای افراد خاص - معلولین، سالمندان، کودکان - در نظر گرفته نشده است.
مقدمه
شهرها همواره مکانی برای ابداع و نوآوری و خلاقیت هستند. چنانچه»مامفورد« معتقد است در شهر روابط اولیه زیادی وجود دارد که منجر به نواوری های اجتماعی و خلاقیت در زندگی شهری می شود. از نظر وی شهر، محل تجلی تمدن است که طی قرن ها، نواوری های زیادی را پدید آورده است. علاوه بر این » ریچارد فلوریدا« معتقد است شهرها ظرف بروز خلاقیت هستند که همیشه چرخ های حرکت، تمرکز و هدایت انرژی خلاق بشر بوده اند. حال ما برای داشتن شهر خلاق نیازمند بستری هستیم تا از طریق آن، شهروندان بتوانند شهر خلاق را شکل دهند.
این بستر همان فضاهای عمومی در شهر است که شه روندان از طریق حضور در انها می توانند ظرفیت های بالقوه خلاقیت خود را به ظرفیت های بالفعل تبدیل کنند؛ در واقع شهروندان مظروفی برای شهر خلاق هستند و فضاهای عمومی ظرفی برای شهر خلاق. فضاهای عمومی محیطی جذاب برای افراد خلاق ایجاد می کنند . فلذا گرایش های جدید در شهرسازی بر بهینه سازی شهر و مکان های عمومی برای استفاده و دسترسی تمام اقشار جامعه دارد.
زمانی که فضا برای آسایش و حضور ایمن و فعال افراد در شهر فراهم نباشد، اولین قشری که از حضور در شهر محروم می شوند گروه های ویژه یعنی سالمندان، معلولین، کودکان، زنان و افراد بزرگسال همراه با کودک می باشند. در حالی که این قشر درصد زیادی از استفاده کنندگان از فضای شهری را تشکیل می دهد، عدم حضور آنها به معنای محرومیت بخش مهمی از شهروندان در شهر است. یکی از ملزومات رشد و توسعه جامعه، تامین بستر کالبدی مناسب در جهت ایجاد فرصتهای برابر برای همه افراد و اقشار آن جامعه به منظور تحرک و جابجایی در سطح شهر و دسترسی فردی به فضاهای عمومی شهری است.
اما مشاهده می کنیم که نابسامانی ها و کاستی های قابل ملاحظه در وضعیت کالبدی و فیزیکی شهرهای موجود، دسترسی آسان و استفاده مفید از امکانات فضاهای شهری و ساختمان های عمومی را برای اغلب مردم محدود و در برخی موارد برای اقشار وسیعی از جامعه که به دلایل مختلف دچار ناتوانی یا کم توانی های حرکتی هستند، غیرممکن می نماید. یکی از تئوری های جدید برای تحقق همه شمول شدن فضای شهری، تئوری« Universal Design » می باشد که به طراحی فراگیر یا همگانی ترجمه شده است.
» طراحی فراگیر« ، آن نوع طراحی است که در آن نیازهای همه استفاده کنندگان در نظر گرفته شود. طراحی فراگیر بر طراحی بی مانع استوار است، یعنی ایجاد فضاهایی که قابل دسترسی برای همه باشد، در هر سن و هر اندازه توانایی. هدف اصلی این نظریه عبارت است از : تلاش برای تامین نیازهای اکثریت استفاده کنندگان. با کاربردی شدن این تئوری در شهرهای کشورمان می توانیم به حضور خلاقانه همه قشرها در عرصه فضاهای شهری که ظرفی برای بروز خلاقیت ها محسوب می شود نائل آییم.
تئوری طراحی فراگیر - - Universal Design
گرایش های جدید شهرسازی بر بهینه سازی شهر و مکان های عمومی برای استفاده و دسترسی تمام اقشار جامعه اعم از افراد سالم و افراد با مشکلات و معلولیت های جسمی - حرکتی تاکید دارد تا همگان بتوانند به طور یکسان از موهبت ها و امکانات حضور در شهر بهره گیرند. زمانی که فضا برای آسایش و حضور ایمن و فعال عابر پیاده در شهر فراهم نباشد، اولین قشری که از حضور در شهر محروم می شوند گروه های ویژه یعنی سالمندان، معلولین، کودکان و افراد بزرگسال همراه با کودک می باشند.
در حالی که این قشر درصد زیادی از استفاده کنندگان از فضای شهری را تشکیل می دهد، عدم حضور آنها به معنای محرومیت بخش مهمی از شهروندان در شهر است - پاکزاد، . - 272 : 1386 یکی از تئوریهای جدید برای تحقق همه شمول شدن فضای شهری تئوری «Universal Design» می باشدکه به طراحی فراگیر یا همگانی ترجمه شده است.
» طراحی فراگیر « ، آن نوع طراحی است که در آن نیازهای همه استفاده کنندگان در نظر گرفته شود. طراحی فراگیر بر طراحی بی مانع استوار است، یعنی ایجاد فضاهایی که قابل دسترسی برای همه باشد، در هر سن و هر اندازه توانایی. امروزه امکان دسترسی برای همه به عنوان یک ضرورت اساسی شناخته شده است و برای تحقق بخشیدن به این امر تلاشهایی در سراسر جهان صورت می گیرد
رونالد میس مبدع این تئوری، برای اولین بار واژه ی Universal Design را در سال 1985 به کار برد. این مفهوم با دیدی نقادانه هدفی اساسی، با متدی تئوری - عملکردی را تثبیت می کند: » تلاش برای تامین نیازهای اکثریت استفاده کنندگان « ؛ که هدفی است معنادار، نه تنها مجموعه ای از ابعاد، که باید هنگام طراحی مد نظر قرار گیرند را مورد توجه قرار می دهد، بلکه طراحان را به چالش برای یافتن راهکارها و ضوابط؛ متناسب با ویژگیهایی خاص برای مصرف کنندگانی خاص، دعوت می کند . در حقیقت مفهوم طراحی فراگیر انقلابی اساسی در طراحی به وجود می آورد، توجه را از محدودیت های فیزیکی معلول به شرایط لازم تجهیزات و رفاهی مورد نیاز برای قابل دسترس همگان بودن منحرف می کند. این منطق باعث دوباره اندیشیدن در مورد طرح ها و فضاهای شهری، ساختمان ها و تجهیزات می شود
«UD » روشی جامع است که به بازبینی پروژها می انجامد. مفهوم مرتبط دیگر با UD ارتقاء کیفیت زندگی برای همگان است، بدین معنا که اگر هنگام طراحی فضاهای شهری، مکان ها و ساختمان ها به نیازهای گروه های آسیب پذیر توجه شود فضاهای راحت تری برای همگان به دست خواهد آمد. ممکن است وجود نیمکت در طول مسیرهای شهری، ایستگاه های مسقف اتوبوس و سطح هموار مسیر برای تسهیل زندگی فرد معلول، غیر قابل چشم پوشی باشند ولی برای زنان باردار، سالمندان و اطفال نیز مفید واقع می شوند و آسایش همگان را فراهم می کنند.
کف پوش های برجسته ی پیش بینی شده برای نابینایان، برای کسی که در جهت یابی در محیط های پیچیده دچار مشکل می شود نیز قابل استفاده اند. خوانایی علائم یک تابلو راهنما هم برای سالمندان و هم برای کسی که مشکلات بینایی دارد مفید است. همچنین تضاد رنگی بین دیوار و کف یا نور پردازی ویژه کم بینایان، درک عمق برای افراد عادی را تسهیل کرده و محیط متنوع و جالبی به وجود می آورد. طراحی فراگیر راهکارهایی ارائه می دهد که برای معلولین و به همان اندازه برای سایر افراد جامعه مناسب می باشند و هزینه اجرای آنها به مراتب از هزینه های پرستاری و مراقبت یا ارائه خدمات ویژه کمتر است.
بنابراین می توان نتیجه گرفت که طراحی برای طیف گسترده تری از استفاده کنندگان برای طراح و یک منبع الهام و نه محدودیت به شمار می آید. این منطق طراحی فراگیر، پتانسیل عملکردی پروژه را افزایش داده و اشکال و فرمهای جدیدی را خلق می کند. طراحی فراگیر به معنای بهتر طراحی کردن نیز می باشد طراحی فراگیر را می توان چنین تعریف کرد» طراحی فضاها همراه با تجهیزات قابل استفاده برای همه افراد با هر سطح توانایی یا سن - «
ایمری و هال عقیده دارند که طراحی و پروسه های پیشرفت هر دو استفاده کننده را ناتوان ساخته و معلول کننده اند و طراحی فراگیر به همان اندازه که بر ویژگیها و پروسه عمل تکیه می کند بر فرآورده های آن نیز تاکید دارد. بیشتر افراد حرفه ای در ساخت و ساز آگاهی کمی از نیازهای افراد معلول دارند. و در طراحی عموما کم تر به این گونه افراد می پردازند، مگر آنکه قوانین آنها را مجبور کند.
در چنین وضعیتی، طراحی در این زمینه برای افراد معلول به صورت هزینه ای مازاد بر هزینه اصلی دیده می شود که باید با آن مقابله کرد
با وجود علاقه ای که برخی نهادهای دولتی به » دسترسی « و » قابل زندگی بودن « فضاها نشان می دهند؛ تاکنون در کشور ما طراحی که نیازهای اکثریت افراد را برآورده نماید جا نیفتاده است. در اغلب موارد، دسترسی فاکتوری برای آزمون طرح به شمار می آید و نه بخشی از پروژه طراحی محیط؛ متاسفانه به مساله دسترسی در حین طراحی و انتخاب روش طراحی اندیشیده نمی شود.به همین دلیل جا دارد که روش برخورد مناسب با مساله دسترسی پذیری که در سطح بین المللی به عنوان « Inclusive Design » شناخته می شود تبیین گردد. هدف اصلی این نظریه عبارت است از : تلاش برای تامین نیازهای اکثریت استفاده کنندگان
