بخشی از مقاله
چکیده
یکی از ارکان تمدن نوین اسلامی، همگرایی تمدنی است. ایجاد همگرایی تمدنی نیاز به ابزارها و عناصر قدرت نرم با توانایی تاثیرگذاری بر افراد برآمده از تمدن های مختلف دارد. یکی از این ابزارها که این قابلیت ها را به صورت کامل دارا میباشد، زیارت است. زیارت و سفرهای زیارتی در جهان اسلام، فرصت برقراری ارتباط میان فرهنگی و تقویت هویت مشترک دینی را فراهم می آورد. وجود بارگاه مطهر رضوی در مشهد مقدس این فرصت و ظرفیت ارزشمند را در طول تاریخ دراختیار ما قرار داده است.
در این پژوهش ضمن پرداختن به ظرفیت های زیارت حضرت رضا - ع - در جهت ایجاد همگرایی تمدنی، سابقه تاریخی حضور زوار خارجی در مشهد برای زیارت حضرت رضا - ع - و ارتباطات ایشان با حرم مطهر رضوی را با تکیه بر منابع، بخصوص اسناد تاریخی مورد کنکاش قرار خواهیم داد. زوار خارجی که از مناطق مختلف جهان اسلام وارد مشهد می شدند، تعاملات مختلفی با حرم مطهر رضوی داشتهاند.
گروهی در طول سفر زیارتی خود با مشکلاتی روبرو می شدند که برای رفع آن به حرم مطهر پناه آورده و از تشکیلات آستان قدس در خواست کمک می کردند. گروهی دیگر از زوار موقوفاتی در مشهد و یا جاهای دیگر بر مرقد مطهر حضرت رضا - ع - و یا زوار آن حضرت وقف کردهاند و عده ای نیز نذورات و هدایای خود را به حرم مطهر رضوی تقدیم کردهاند.
مقدمه و بیان مساله
بر اساس آموزه های قرآن و تعالیم بزرگان دین، آینده مطلوب جهان اسلام در گرو وحدت و همگرایی جهان اسلام است. در کنار تاکید مکتب اسلام به وحدت مسلمانان، بررسی تحولات نظام بین الملل حاکی از آن است که کشورهای اسلامی تنها در شرایطی می توانند به عنوان یک قطب قدرتمند، عزت مندانه در جهان آینده ایفای نقش کنند که از واگرایی به سمت همگرایی میل نمایند.
همگرایی یا وحدت منطقهای عبارت است از هماهنگی ارزش ها، انتظارات مشترک و تفاهم بر سر اهداف و منافع همگون که موجب اتحاد و همکاری بین کشورهای یک منطقه می شود. - جمالی، . - 217 :1385 امروزه دنیای اسلام به دلیل غفلت از اهمیت مقوله وحدت و همگرایی در وضعیت خوبی قرار ندارد. عواملی همچون اختلافات مذهبی، اختلافات ارضی، ناسیونالیسم و نژاد گرایی، تنوع نظام های سیاسی و رقابت های منفی و همچنین وابستگی به غرب باعث ایجاد واگرایی بین امت های اسلامی شده است.
عوامل که در ایجاد همگرایی نقش دارند می توانند متعدد باشند. عواملی همچون قرابت جغرافیایی، تاریخ سیاسی مشترک، اشتراکات فرهنگی و تاریخی، اشتراکات زبانی، منافع مشترک امنیتی، منافع مشترک اقتصادی و اشتراکات و ارزش های دینی و مذهبی.
همانطور که گفته شد اشتراکات مذهبی و ارزشهای دینی ملتها می تواند یکی از عوامل ایجاد همگرایی در بین آنها باشد. وجود ارزش های مشترک در میان کشورها امکان دست یافتن به یک توافق عمومی، همبستگی و پیوند را افزایش می دهد - دوئرتی، . - 664/2 :1376 تاکید ما در این پژوهش بر نقش و ظرفیت زیارت حضرت رضا - ع - به عنوان یکی از ارزش های دینی و اشتراکات مذهبی در ایجاد همگرایی تمدنی و همچنین بررسی اسنادی حضور زوار خارجی در حرم مطهر رضوی برای تبیین سابقه تاریخی این موضوع به نسل امروزی است.
پیشیه پژوهش
تا به امروز پژوهشی در زمینه استفاده از ظرفیت زوار خارجی حضرت رضا - ع - به عنوان سفیران فرهنگی و عقیدتی برای ایجاد زمینه همگرایی انجام نشده است. البته پژوهش های کلی در زمینه گردشگری مذهبی و ظرفیت های زیارت انجام شده که می توان به مقاله »چیستی دیپلماسی زیارت و ظرفیت های آن« اثر محمد حسن شیخ الاسلامی اشاره کرد. همچنین مقالهای با عنوان »دیپلماسی گردشگری و اثر آن بر همکاری و همگرایی میان کشورهای منطقه خلیج فارس« توسط رسول افضلی و تعدادی از همکارانش نوشته شده که در بخشی از آن به گردشگری مذهبی پرداخته شده است. شاخصه این پژوهش بررسی تاریخی حضور زوار خارجی بر اساس اسناد تاریخی می باشد.
ظرفیت های زیارت حضرت رضا - ع -
در شرایط دنیا امروز یکی از کارآمدترین ابزارهای قدرت نرم گردشگری مذهبی و بخصوص استفاده از ظرفیت های زیارت است. دیپلماسی فرهنگی مبتنی بر رویکرد ارتباطات میان فرهنگی است و زمینه ساز تعامل تمدن ها و فرهنگ هاست و ابزاری مفید برای شناخت و شناساندن فرهنگ ها به دیگران است.
گردشگری مذهبی و بخصوص مقوله زیارت یکی از زیرشاخه های دیپلماسی فرهنگی محسوب می شود و آنچه مسلم است این است که در صورت بهره وری کامل و شایسته از ظرفیت های زیارت، یکی از مهمترین نتایجی که حاصل خواهد شد همگرایی منطقه ای و تمدنی است.
ارتباطاتی که در سفرهای زیارتی بین افراد با فرهنگ های مختلف برقرار می شود از یک سو بین زائرین و مجاورین و از سوی دیگر بین زائرین کشورهای مختلف است. نتیجه این ارتباط تغییر نگرش تدریجی و شکستن قالب های فکری از پیش تعیین شده در بین حوزه های فرهنگی و ملت ها و ایجاد زمینه ذهنی برای تقویت و گسترش روابط در تمامی زمینه ها است.
به عبارت دیگر زوار خارجی می توانند ادراک دیگران را پیرامون یک مقصد، فرهنگ و اجتماع شکل دهند. زائر خارجی شهروندی است که که به زیارت مکانی خارج از کشور خود سفر می کند و تا زمانی که در آن کشور حضور دارد، کشور میزبان فرصت دارد در ذهن شهروند میهمان تصویری مطلوب از خود، سیاست ها و جامعهاش ایجاد کند. اگر قدرت نرم توانایی تغییر در فرد به گونهای که آنی را بخواهد که ما می خواهیم، باشد، دیپلماسی زیارت در واقع کسب قدرت نرم از طریق جذب و تاثیر گذاری بر افکار زائر خارجی خواهد بود.
در شرایط فعلی جهان اسلام ایران یکی از مراکز عمده تشیع و در این میان مشهد از مهمترین مراکز زیارتی شیعه است. در واقع امروز بزرگترین ظرفیت دیپلماسی زیارت در ایران حرم مطهر حضرت رضا - ع - در شهر مقدس مشهد است. شهر مشهد و استان خراسان به لحاظ دارایی جاذبه های تاریخی، طبیعی و فرهنگی در ایران رتبه سوم را داراست ولی به دلیل وجود حرم مطهر رضوی در این شهر و حضور زوار خارجی حضرت رضا - ع - که برای زیارت به این شهر سفر می کنند، رتبه نخست سفرهای گردشگران خارجی را به خود اختصاص داده است.
زیارتی بودن مشهد و حضور زوار خارجی در این شهر فرصت لازم برای برقراری ارتباطات میان فرهنگی اجتماعات شیعی از کشورهای مختلف را فراهم کرده است.
بر اساس آمارگیری ادارهی شهربانی مشهد، در سال 1325 هجری شمسی، آمار زائران خارجی که برای زیارت، وارد مشهد شدهاند 4221 نفر بوده و همین آمار، در سال 1332 به 7184 نفر رسیده است
امروزه؛ طبق آمار سالانه، شهر مشهد، شاهد حضور بیش از 25 میلیون نفر زائر داخلی و دو میلیون زائر خارجی است.
زوّار. خارجی که وارد مشهد می شوند؛ کسانی هستند که از حدود یکصد کشور، برای زیارت، به این شهر می آیند و همین موضوع اهمیت و ضرورت استفاده از ظرفیت زوار خارجی حضرت رضا - ع - را بیش از پیش نشان می دهد.
پیشینه زیارت حضرت رضا - ع - و حضور زوار خارجی
زیارت سفری مذهبی و معنوی است که زائر با هر دین و مذهبی، با انگیزه های دینی و برای دستیابی به آرامش معنوی به اماکنی سفر می کند که طبق آموزه های دینی اش مقدس شمرده می شوند.
در فرهنگ مسلمانان به ویژه شیعیان حضور در مشاهد شریف و بقاع متبرکه و زیارت قبور پیامبران، امامان و امامزادگان همواره مورد توجه بوده به طوری که فیض حضور در این اماکن از جمله سعادت های بزرگ به شمار می آمده است.
از زمان های دور، شهر مشهد، یکی از بزرگترین مقاصد زیارتی شیعیان، به شمار می آید. اساس شهر مشهد، پس از شهادت حضرت رضا - ع - در صفر سال 203 هجری قمری و خاکسپاری آن حضرت، در قریهی سناباد، شکل گرفت. پس از آن، مشهد بر اساس کارکرد زیارتی، به مرور زمان، بزرگ شد؛ به طوریکه در اوایل قرن چهارم هجری متصل به شهر نوقان گردید و در اواخر این قرن، به عنوان یکی از شهر های مهم، به مشهد الرضا معروف شد
