بخشی از مقاله
چکیده
انسان به این دلیل که موجودی مدنی است، به زندگی اجتماعی روی آورده است. فرایند جهانی شدن که امروزه سر زبانها افتاده و در حال وقوع است، بخشی از این گفتمان است. بدیهی است که در چنین نظام بزرگی، مجموعهای از باورها و نگرشهای متفاوت وجود دارد که بر همان اساس، کنشهایی متقابل در سطوح مختلف زندگی صورت میگیرد، اما باید اذعان کرد که در ابراز این کنشهای متقابل آنگونه که باید اصول گفتوگو و دیگر هنجارهای مشترک انسانی رعایت نمیشود
از اینرو، پرداختن به گفتوگوی تمدنی در میان ادیان الهی و مکاتب بشری و بیان اصول و ضرورتها در این عرصه یک اصل است که ضرورتی محوری و کاربردی دارد؛ زیرا این گفتوگوی تمدنهاست که ملتها را به هم نزدیک میکند و در کاهش اختلافات موجود در جوامع بشری نقشی بهسزا ایفا میکند.
این پژوهش که با عنوان »گفتوگوی تمدنی درسیره سیاسی امام رضا« سامان یافته، پاسخی به این نیاز است. از اینرو بعد از بیان اهداف و تبیین اصول و مبانی گفتوگوی تمدنها، میکوشد با استفاده از الگوهای رفتاری در سیره سیاسی و تمدنی امام رضا - ع - به بیان چگونگی گفتوگوی تمدنی آن حضرت بپردازد؛ تکیه امام رضا بر مشترکات، رفتار کرامتمندانه با طرف مقابل، تحمل اهانتها در فرایند گفتوگوی تمدنی، رعایت انصاف در هنگام گفتوگو و مانند آن از جمله شیوههای گفتوگوی تمدنی در سیره سیاسی امام رضا - ع - است.
مقدمه
دست آفرینش الهی انسان را به گونهای آفریده است که گویا الگوپذیری در نهاد خلقت او قرارداده شده است. او از شخصیت دیگران متأثر میگردد و به سبک دیگران رفتار میکند. شریعت مقدس اسلام با عنایت به این حالت روانی انسان، از همه خواسته تا مردان بزرگ الهی را الگوی خود قرار دهند و مانند آنان رفتار کنند؛ چراکه الگوگیری از آنان، موجب همانندی به آنان میشود و سعادت آدمی را تأمین میکند. قرآن کریم در بیان ضرورت الگوگیری از شخصیتهای برتر، گاهی حضرت ابراهیم - ع - را الگوی بشریت معرفی کرده، میفرماید:
مسلم برای شما در ]پیروی از[ ابراهیم سرمشقی نیکوست. - ممتحنه: - 4 و گاهی هم رسول گرامی اسلام را الگو معرفی کرده است و از همگان خواسته این مرد بزرگ الهی را الگوی خود قرار دهند:
مسلم برای شما در زندگی رسول خدا سرمشقی نیکوست. - احزاب: - 21 جالب این است که قرآن کریم آنگاه که از ضرورت پیروی از شخصیتهای برتر سخن میگوید، تعالی و رشدیافتگی را امری طبیعی میداند که در پی الگوپذیری از این انسانهای برتر حاصل میگردد؛ چنانکه در ماجرای ملاقات حضرت موسی با مردی بزرگ که از علم الهی برخوردار بود،1 نقل کرده است که این پیامبر الهی از آن معلم بزرگ خواست اجازه دهد تا در همراهی با او، آنچه مایه رشد اوست، بیاموزد:
آیا از شما پیروی کنم تا از آنچه به تو تعلیم داده شده و مایه رشد است، به من بیاموزی؟ - کهف: - 66
همانگونه که پیامبران بزرگ الهی برای بشر به طور عموم و برای خداپرستان به طور خاص الگو بوده و هستند، دیگر پیشوایان معصوم نیز اسوهاند. از اینرو، هر کس بخواهد کمال یابد و از زندگی سالم برخوردار باشد، باید این خاندان را الگوی خود قرار دهد و به آنان اقتدا نماید. پیشوای بزرگ، امام علی - ع - درباره ضرورت الگوگیری از خاندان پیامبر فرمود:
به اهلبیت پیامبرتان بنگرید و با آنان همسو شوید و قدم جای قدمشان بگذارید که هرگز شما را از مسیر هدایت بیرون نمیبرند و شما را به پستی و گمراهی برنمیگردانند. اگر سکوت کردند، سکوت کنید و اگر برخاستند برخیزید، از آنان پیشی نگیرید که گمراه خواهید شد و از آنان عقب نمانید که نابود خواهید گشت
امام رضا - ع - که از خاندان مطهر پیامبر خداست، در عرصههای مختلف زندگی، به ویژه در تعامل با افراد جامعه، الگوهای رفتاری و رهنمودهایی نویدبخش از خود بهجای گذاشته است که آشنایی با این الگوها و رهنمودها، رشدیافتگی فرد و سلامت جامعه را به ارمغان میآورد. گفتوگوی عادلانه میان تمدنها و رعایت اصول اخلاقی با همگان از جمله الگوهای رفتاری آن حضرت است که در این تحقیق با این الگوها آشنا خواهیم شد.
اهداف و انگیزهها
غرض از فراهم آوردن این تحقیق که درباره گفتوگوی تمدنها در سیره امام رضا - ع - بحث میکند، تاریخنگاری محض و نقل چند نمونه اخلاقی در گفتوگوی آن حضرت با پیروان دیگر ادیان نیست، بلکه مقصود آن است که در ضمن نقل نمونههایی از اصول و اخلاق امام رضا - ع - در فرایند گفتوگوی آن حضرت با پیروان نحلهها و دیگر ادیان، شخصیت جهانی آن حضرت نمایانده شود و ایدههای سازنده وی در گفتوگوی تمدنها تبیین و تحلیل گردد.
اگر بخواهیم غرض خویش را از تدوین این جستار با ذکر نمونههای عینی بیان کنیم، میتوانیم موارد زیر را به صورت مصداقی و جزئیتر یادآور شویم:
.1 بازخوانی شخصیت جهانی امام رضا - ع -
آشنایی با سیره و زندگی فردی و اجتماعی هر یک از پیشوایان دینی، هم در فهم و بازخوانی شخصیت آنان به ما کمک میکند و هم ما را در کشف اصول و قواعد حاکم بر اندیشه آنان در عرصههای مختلف زندگی مدد میرساند؛ چراکه رفتار هرکسی جلوهای از اندیشه اوست.
امام رضا - ع - از جمله این رهبران دینی است که از شخصیت جامعی برخوردار است و در هر بخشی از زندگی برای جامعه جهانی به ویژه گفتوگوی تمدنها پیامی سازنده دارد. از اینرو، باید به مطالعه شخصیت آن حضرت نشست و با مرور بر ارزشها و اصول اخلاقی در گفتوگو با دیگران، پیامها و اصول حاکم بر اندیشه ایشان را به دست آورد و به جامعه بشری عرضه کرد.
.2 الگوپذیری و رشدیابی
یکی از ویژگیهای انسان، الگوپذیری از دیگران است. اگر انسان از الگوهای کامل و برتر الگو بگیرد، رشد و تعالی مییابد و اگر از افراد منحط الگو بگیرد، شخصیتش انحطاط یافته و رو به افول خواهد رفت. قرآن کریم آنگاه که ضرورت پیروی از انسانهای برتر را گوشزد میکند، رشدیافتگی را حاصل الگوپذیری از آنها میشمارد. - کهف: - 65
امام رضا - ع - که به لحاظ شخصیت معنوی و اخلاق فردی و اجتماعی، شخصیتی کامل و برتر است، میتواند الگو برای همگان باشد و هرکسی در هر بخشی از زندگی خود به ویژه در گفتوگو با دیگران میتواند از اصول اخلاقی آن حضرت سرمشق بگیرد. از اینرو، شناخت منطق نظری و عملی آن حضرت در بخشهای مختلف زندگی و از جمله در عرصه گفتوگو با دیگران، نهتنها جهانیان را با شخصیت ممتاز آن امام آشنا میکند، بلکه در عرصه زندگی فردی و اجتماعی انسان نیز کاربرد عملی مییابد که ضرورتی بایسته دارد.
.3 تجلیبخش فرهنگ دینی
سیره رفتاری پیشوایان معصوم نوعی تجلی اخلاق و فرهنگ ناب اسلامی است؛ چراکه سیره این شخصیتها بخش عظیمی از فرهنگ و اندیشه اسلامی را در خود ذخیره کرده است. امام رضا - ع - یکی از این رهبران است که ارزشها و اصول اخلاقی در وجودش تجلی یافته است. بنابراین، شناخت آن امام و آشنایی با تعامل گفتاری آن حضرت، امری بایسته است؛ چراکه آگاهی از سیره آن حضرت انسان را با بخشی از ارزشها و فرهنگ ناب اسلامی آشنا میسازد.
اصول و مبانی گفتوگوی تمدنها
آنگاه که از گفتوگوی تمدنها و رفتار اخلاقی در میان پیروان همه ادیان سخن به میان میآید، باید اذعان کرد که این موضوع بدون توجه به مبانی لازم و گزارههای بنیادین، کارایی و اثربخشی چندانی ندارد. از اینرو، بایسته است نکاتی که در تحقق این موضوع نقشی مؤثر دارند، به اختصار تبیین گردند و پیرامون هرکدام اندک توضیحی داده شود:
.1 انسان و برخورداری از کرامت
برخلاف برخی جریانهای فکری مانند فاشیسم،1 نازیسم،2 اثباتگرایی حقوقی3 و سایر مکاتب فلسفی که انسان را فاقد کرامت ذاتی میدانند و پیروان این جریانها منشأ کرامت آدمی را در اموری مانند وابستگی او به حکومت، نژاد، عقیده و مذهبی خاص خلاصه میکنند
مکتب حیاتبخش اسلام برای انسان کرامت ذاتی قائل است و آن را مبنای عدالت، آزادی و صلح معرفی کرده است. این کرامت که حیثیت ذاتی انسان خوانده میشود، موهبتی است که معمار هستی در میان مخلوقات، تنها انسان را به این کرامتها مفتخر ساخته است. این همان است که قرآن کریم بدان تصریح کرده، میفرماید:
ما آدمیزادگان را گرامی داشتیم
1. بر اساس اندیشه فاشیسم، ارزش انسان در وابستگی او به دولت است و فرد در خدمت دولتی است که نسبت به مرگ و زندگی او ابتکار عمل دارد. بر اساس این اندیشه این دولت است که با اقتدار حاکمانه خود آزادیهای عمومی را به افراد بخشیده است، و در نتیجه اوست که میتواند بهراحتی این آزادیها را از افراد سلب کند. اندیشه فاشیستی اندیشهایکاملاً ضد فردی است و برای انسان بماهو انسان هیچگونه اصالت و ارزشی قائل نیست. در این تفکر، حقوق بشر امریکاملاً بیهوده است.
2. این تفکر نیز ارزش انسان را در وابستگی او به نژاد خاص میداند و معتقد است فرد در خدمت جمعیت و نژادی است که زندگی و مرگ او را در اختیار دارد. این جریان فکری انسانها را با توجه به خصوصیات نژادی، به انسانهای کامل و انسانهای ناتمام و ناقص و موجودات پست درجهبندی میکند.
3. رویکرد اثباتگرایی حقوقی نیز ازجمله رویکردهایی است که منکر هرگونه »منبع و منشأ پیشینی« برای حقوق بشر است و اعتقاد دارد همه اقتدارات از آنچه حکومت یا مقامات دولتی تعیین می کنند، نشئت میگیرد.
