بخشی از مقاله
چکیده
اهمیت آب در عرصه های گوناگون حیات تجلی دارد. تأسیس و استقرار تمدن و اجتماعات در کنار منابع آب، نمادهای برجسته تاریخ است در عصر حاضر هم آب واجد ارزش های گوناگون و نوینی است. سر منشأ تولید، تلاش و تمدن است. صنعت، کشاورزی، برق، شهرسازی و ساختمان، بهداشت و بطور کلی همه فعالیت های بشری وابستگی شدیدی به این ماده حیاتی دارند و اهمیت آن در فرآیند توسعه، رشد روزافزون دارد.
بنابراین شایسته است کلیه تدابیر لازم برای مدیریت بهینه بر این منابع به عمل آید تا چالش های پیش رو و تهدید ها به فرصت ها تبدیل گردد. در این راستا نیازمند ابزارهای متفاوتی است که از مهمترین آنها قانون است. این پژوهش چالش های حقوقی موجود را بررسی و برای گذر بی خطر از این دوران پر دردسر راهکارهای قانونی را پیشنهاد می نماید.
مقدمه
اهمیت آب در عرصه های گوناگون حیات تجلی دارد . تأسیس و استقرار تمدن و اجتماعات در کنار منابع آب، نمادهای برجسته تاریخ است. تمدنهای بزرگ تاریخی در کنار منابع آب شکل گرفتند و مسیر ترقی و توسعه پیموده اند از جمله: مصر باستان در کنار رود نیل، بابل درکنار رودهای دجله و فرات و امپراطوری بزرگ ایران در کنار رودهای کارون، هیرمند ...
در عصر حاضر هم آب واجد ارزش های گوناگون و نوینی است. سر منشأ تولید، تلاش و تمدن است. صنعت، کشاورزی، برق، شهرسازی و ساختمان، بهداشت و بطور کلی همه فعالیت های بشری وابستگی شدیدی به این ماده حیاتی دارند و اهمیت آن در فرآیند توسعه، رشد روزافزون دارد.
برای کشور ایران به دلیل واقع بودن در نیمه خشک کره خاکی، آب دارای ارزشی بس والاتر نسبت به مناطق پر آب است . آباء و اجداد ما به اهمیت این امر واقف بوده و برای بهره گیری و استفاده شایسته و مطلوب از آب بسیارکوشیده اند. دست یابی آنها به منابع آبهای زیرزمینی از طریق حفر چاه و قنات نشانگر کوشش وافر آنها برای استفاده مطلوب از این منبع حیات بخش می باشد.
نقش آب در محیط زیست
آب های روی سطح زمین، نقش های مهمی ایفا می کنند، رودخانه ها آب مورد نیاز کشاورزی را فراهم میکنند و دریاها علاوه بر آن که محیط زیست مناسبی برای آبزیان فراهم ساخته اند، وسیله ای برای تجارت و مبادله کالاها محسوب میشوند. بارندگی نیز برای صنعت، کشاورزی و همچنین برای خود بشر بسیار با اهمیت است.
توده های یخی و آبشارها هم از دیگر اشکال آب هستند که محیط زیست زیبا پدید می آورند. فرسایش به وسیله ی آب هم، نقش مهمی در شکل دهی محیط زیست ایفا میکند. به علاوه، دره ها و دلتاهای حاصل از رسوبات رودخانه ها، محلی برای ساکن شدن انسان ها بوده و می باشند.
آب املاح و مواد معدنی مختلفی دارد که بر حسب آن مواد، طعم و مزه اش بسیار تفاوت میکند. البته انسانها، آشامیدنی بودن آب را ارزیابی کنندمثلاً. از آب شور دریا و یا آبهای بدبوی باتلاق ها استفاده نمیکنند و آبی را می نوشند که سالم و مناسب نیازهای بدن باشد.
اهمیت آب در تولید محصولات گیاهی نیز غیر قابل انکار است . میزان آب موجود در هر منطقه تعیین کننده نوع گیاهانی است که از نظر اقتصادی امکان کاشت و رشد و ثمر دهی آنها وجود دارد. بسیاری از اعمال حیاتی گیاه توسط آب کنترل می شود.
آب خواص مهمی دارد که برای زندگی انسان ها بسیار با ارزشند. از جمله:حلال بسیار خوبی است. دمای تبخیر آب بالاست. گرمای اضافی بدن با تبخیر تنها مقدار کمی از آب بدن از طریق منافذ پوست - تعریق - کاسته می شود. آب در بیشتر فرایندهای متابولیسمی بدن، نقش حیاتی داردتقریباً. 70 درصد وزن بدن را آب تشکیل میدهد. برای عملکرد درست بدن ، روزانه به 1 تا 7 لیتر آب نیاز است.
آب و توسعه پایدار
نقش آب در رشد و توسعه جوامع بشری امری انکارناپذیر است. اما امروزه محدودیت منابع آب شیرین، رشد جمعیت و گسترش آلودگی ها که در مجموع به عنوان بحران آب در دهه های آتی نام گرفته است، از اصلی ترین دغدغه های مدیران و برنامه ریزان کشورها به شمار می رود. از این رو اجرای نظام حسابرسی زیست محیطی یکی از مهمترین ابزارها برای دستیابی به رشد پایدار اقتصادی است. آمارهای سازمان های بزرگ بین المللی از جمله شورای جهانی آب، یونسکو و سازمان ملل درباره منابع قابل شرب در مقیاس جهانی بسیار هشداردهنده است و ضرورت ملحوظ نمودن تمام منابع و مخارج ملموس و غیرملموس در اجرای هر طرح را برای رسیدن به توسعه پایدار، آشکار می سازد.
از دیدگاه شورای جهانی آب، هم اکنون 25 کشور در خاورمیانه دچار بحران آب شده اند و حدود یک و نیم میلیارد نفر - حدود 20درصد جمعیت جهان - از نعمت آب آشامیدنی سالم محرومند و تا سال 2010 این مقدار به 50 کشور افزایش می یابد و تا سال 2050 اغلب کشورهای جهان دچار بحران آب می شوند. وجود معضل جهانی کمبود آب و نابرابری تقسیم منابع آن در جهان، برخی را به این اعتقاد کشانده که جنگ های کشورها برای حصول آب در سال هایی نه چندان دور، صحنه بین المللی را دستخوش تشنج جدی خواهد کرد.
کمبود آب سالم، عدم توسعه کمی و کیفی متناسب فاضلاب بهداشتی و خلأ آموزش های معمولی، استفاده بی رویه و غلط از منابع آب و آلودگی آن بهمراه سایر معضلات مربوط، از مهمترین موانع رشد و توسعه همه جاتبه و تهدیدی جدی برای سلامت و رفاه انسان، امنیت غذایی، توسعه صنعتی و اکوسیستم های مربوط و توسعه پایدار و حفاظت محیط زیست در مناطق مختلف جهان است، مگر آنکه منابع آب به نحو مطلوب تری نسبت به گذشته مدیریت شوند. سازمان ملل متحد هم در اهداف توسعه هزاره خود معضل دسترسی به آب را در اولویت هایاصلی قرار داده است، چرا که این مسأله منجر به مشکلات فراگیر دیگری چون افزایش فقر، نرخ بالای مرگ و میر کودکان، بیسوادی و همین طور بی ثباتی سیاسی می شود.
بنا به دلایل مذکور، ایجاد تعادل بین آب های موجود و زمین های قابل کشت، درصد استفاده مجدد از آب در تمامی بخش های صنعتی، ایجاد شبکه پالایش کیفی منابع آب جهت تحلیل وضعیت کیفی منابع و تدوین استانداردها و ایجاد تعادل درازمدت بین عرضه و تقاضا از جمله مهمترین شاخصه های کمی و کیفی، در راستای پایداری منابع آب در جوامع است.
براساس شاخص مؤسسه بین الملی مدیریت آب، ایران در وضعیت بحران شدید آبی قرار دارد و برای حفظ وضع موجود خود باید بتواند تا سال 2025 به میزان 112 درصد به منابع آب قابل استحصال خود بیفزاید که این مقدار با توجه به امکانات و منابع آب موجود غیر ممکن به نظر می رسد. بنابراین آب در کشور باید از دغدغه های کارشناسان، مدیران و دولت مردان باشد و برای حل این معضل، لازم است با اتخاذ تصمیمات اصولی و کارساز مانع از گسترش این بحران شوند.
امری پذیرفته است که توسعه یافتگی کشورها همیشه با گسترش صنایع و افزایش مصرف آب همراه می باشد. و پذیرفته است که آب مصرفی صنایع بعد از مصرف در اکثر موارد دارای آلودگی هستند . بنابراین در آینده، علاوه بر مشکل کمبود فیزیکی آب، مباحث گوناگونی از جمله آلودگی آن نیز مطرح می گردد. پس برای برون رفت از مشکلات پیش رو باید از همه ظرفیت ها به ویژه ظرفیت های حقوقی بهره گرفت.
حقوق آبها
یکی از عمده ترین شیوه های حفاظت آب ها توسط هر دولت یا حکومت وضع قوانین علی الخصوص ایجاد ضمانت اجراهای کیفری و مدنی راجع به منابع آبی یا تأسیسات آبی است. منابع آبی علاوه بر آنکه برخی نیازمندی های عمومی اجتماع را مرتفع می سازندغالباً با امنیت ملی، سیاسی و دفاعی کشور نیز مرتبط هستند. حجم عظیم سرمایه گذاری برای تأسیسات و منابع آبی و مشکلات احداث و بهره برداری از آنها و ضرورت جلوگیری از بروز اختلال در امر انتفاع از این منابع، اتخاذ تدابیر مدیریتی و وضع قوانینی که اجرای سیاست ها و نظام بهره برداری را تضمین نماید، طلب می کند
بنابراین داشتن سیاست حقوقی برای حفاظت از منابع آبی برای هر کشوری ضروری می نماید. به خاطر آب، در بسیاری کشورها حتی در قانون اساسی هم به آن پرداخته می شود. به عنوان مثال: قانون اساسی جهموری اسلامی ایران در اصل 44 ، سدها و شبکه های بزرگ آبرسانی را زیر مجموعه بخش دولتی دانسته و آنها را از شمول بخش های تعاونی و خصوصی جدا می کند. هم چنین با توجه به شرایط متعدد از جمله وضعیت مالکیت، میزان توسعه یافتگی، تأسیسات، میزان و نوع بهره برداری بخش های مختلف ازآب - مانند آبیاری قطره ای یا غرقابی و... - ، در قوانین عادی کشورها متناسب با وضعیت، قاعده های متناسب وضع می گردد.
آب در قوانین ایران
قانون مدنی ایران که نظام حقوقی اسلامی و روم - ژرمن بر آن حاکم است با تصویب قانون آب و نحوه ملی شدن آب درسال 1347 ، به تبعیت از فقه اسلامی آب ها را اموال مباحه و قابل تملک اشخاص اعلام نموده است و با چنین نگاهی اصول و مقرراتی را در زمینه مدیریت، بهره برداری و پیشگیری از آلودگی تدوین نموده است.
