بخشی از مقاله
چکیده
در سالهای اخیر با تشدید روند تخریب اکوسیستمهای طبیعی و استفاده نامطلوب از منابع تولید پایه و کاهش و آلودگی آنها، ضرورت برنامهریزی به منظور ایجاد تعادل پایدار بیش از پیش مورد تاکید قرار گرفته است که در این میان کشاورزی ارگانیک به عنوان یکی از رویکردهای اصلی کشاورزی پایدار میتواند نقش بسیار مهمی را در دستیابی به اهداف توسعه پایدار ایفا نماید. با توجه به اهمیت موضوع، هدف کلی مقاله حاضر، بررسی تاثیرات کشاورزی ارگانیک بر توسعه پایدار بود.
بر مبنای مرور و واکاوی گسترده ادبیات نظری مشخص شد که تاثیرات کشاورزی ارگانیک بر توسعه پایدار را میتوان در سه دسته تاثیرات اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی در نظر گرفت. همچنین به منظور توسعه کشاورزی ارگانیک در کشور سازوکارهای متعددی همچون فراهمسازی زیرساختهای لازم به منظور توسعه کشاورزی ارگانیک، تدوین قوانین و استانداردهای لازم، اجرای برنامههای ترویجی، توسعه بازارهای داخلی و خارجی برای محصولات کشاورزی ارگانیک و غیره پیشنهاد گردید.
1. مقدمه
کشورهای جهان طی قرن گذشته و کنونی با استفاده از فناوریهای جدید و با اتکاء به منابع طبیعی ارزان قیمت در زمینه تامین غذا به دستاوردها و پیشرفتهای شگرفی دست یافتهاند .[4] هرچند، این دستاوردها در برخی موارد هزینههای گزافی نیز در پی داشته و منجر به فرسایش و از بین رفتن محیط زیست و منابع طبیعی شده است؛ به نحوی که در شرایط کنونی، تخریب محیط زیست و تبدیل اراضی جنگلی به زمین های زراعی، فرسایش خاک، آلودگی منابع آب بر اثر استفاده بیرویه از مواد شیمیایی، ایجاد ضایعات کشاورزی و غیره ابعاد فوق العاده وخیمی به خود گرفته است
به همین دلیل در دهههای اخیر بویژه طی چند سال گذشته نگرشهای جدیدی در رابطه با بهرهبرداری مناسب و پایدار از منابع طبیعی در سطح دنیا شکل گرفته است [3, 4] که در این میان، کشاورزی ارگانیک به عنوان یکی از مفاهیم اساسی کشاورزی پایدار با تاکید بر کاهش استفاده از نهادههای خارجی و تلاش برای ایجاد تعدیل محیطی بیشتر، به شکل جدیتری مورد تاکید واقع شده است. از آنجایی که سیستم کشاورزی ارگانیک به گونهای جامع هدف پایداری را در خود نهفته دارد و به بهترین نحو موضوعات زیست محیطی و پایداری اجتماعی و اقتصادی را در بر میگیرد، از اینرو، میتواند به عنوان یک جایگزین مناسب برای نظامهای متداول کشاورزی جهت تحقق اهداف توسعه پایدار در ابعاد مختلف اقتصادی، زیست محیطی و اجتماعی مطرح باشد.
به هر حال، کشاورزی ارگانیک به صورت یک جنبش، بر مبنای امکانات و شرایط موجود در حال شکلگیری و رشد بوده و بر یک دگرگونی جدی در روشها و شیوههای کشاورزی رایج دلالت دارد. کشاورزی ارگانیک به دنبال کمک کردن به مواجه با چالشهایی است که در زمینهها و حوزههای گوناگون از جمله آلودگی منابع آب، تداوم فشارهای اجتماعی و اقتصادی بر کشاورزان، عدم اطمینان از وجود بازارهای مناسب صادراتی، نگرانی در خصوص سلامت و کیفیت مواد غذایی و سایر موارد به سرعت در حال شکلگیری میباشند
کشاورزی ارگانیک بر حفظ تعادل اکولوژیکی و تقویت فرآیندهای بیولوژیکی تا حد مطلوب تاکید دارد و اجرای آن باعث پایداری و توانایی اکوسیستمهای زراعی در حفظ تولیدات، تولید ثابت با در نظر گرفتن شرایط محیطی، اقتصادی و مدیریتی معین و افزایش کاربری نیروهای انسانی میشود
بطور کلی، با در نظر گرفتن ماهیت کشاورزی ارگانیک میتوان بیان داشت که اهداف این رویکرد از کشاورزی پایدار تا حدود زیادی با ابعاد مختلف توسعه پایدار در هر سه بعد زیست محیطی، اقتصادی و اجتماعی تطابق داشته و بایستی به عنوان یکی از پیش شرطها و الزامات اصلی در راستای دستیابی به توسعه پایدار مورد توجه برنامهریزان و سیاستگذاران قرار گیرد.
2. کشاورزی ارگانیک: مفاهیم، اهداف و مشخصهها
همانطور که اشاره شد با توجه به مشکلات سیستمهای کشاورزی متداول، رویکرد کشاورزی زیستی در دو دهه اخیر به طور فزایندهای در کشورهای مختلف مورد توجه قرار گرفته و بسیاری از کارشناسان این رویکرد را پاسخی برای کاهش یا رفع مشکلات کنونی کشاورزی در دنیا در نظر گرفتهاند. در خصوص مفهوم کشاورزی زیستی، تعاریف متعددی از سوی محققان و صاحبنظران مختلف ارایه گردیده است که در این بخش به منظور آشنایی بیشتر با مفهوم آن به برخی از تعاریف اشاره میشود. البته لازم به ذکر است که از آنجایی که کشاورزی زیستی شیوهای از کشت و کار کشاورزی است که بر مبنای اصول بومشناختی - اکولوژیک - استوار است، به همین خاطر برای تبیین و تعریف این شیوه از تولید کشاورزی از تعابیر و اصطلاحات بیولوژیک - زیستی - و کشاورزی بومشناختی - اکولوژیک - نیز استفاده میشود
در تعریفی، کشاورزی زیستی به عنوان استفاده از دانش بومی و اطلاعات علمی برای کاهش استفاده از سموم و مواد شیمیایی در تولید محصولات زراعی و باغی در نظر گرفته شده است. سیستمهای زیستی بر پایه مدیریت اکوسیستم استوار بوده و به نهادههای خارج از مزرعه وابسته نیستند. در این نوع از کشاورزی از نهادههای سنتز شده مانند کودهای شیمیایی، آفتکشها، داروهای دامپزشکی، گیاهان اصلاح شده ژنتیکی و نژادی و مواد نگهدارنده، مواد افزودنی و تابش اشعه استفاده نمیشود
در تعریف دیگری، کوچکی و همکاران - 1376 - کشاورزی زیستی را مدیریت مناسب تولید میدانند که باعث تقویت و توسعه سلامت اکوسیستمهای زیستی، چرخههای زیستی و فعالیت بیولوژیکی خاک میشود. با توجه به ماهیت کشاورزی زیستی، در این نوع کشاورزی با استفاده مناسب از منابع تجدیدپذیر امکان و توان تولید مقادیر قابل قبولی از محصولات زراعی، دامی و مواد غذایی مورد نیاز انسان به همراه توجه به شرایطی همچون مصونیت گیاهان و دامها در برابر آفات و بیماریها، فراهم میشود
به هر حال، اکثر تعاریف ارایه شده در خصوص کشاورزی زیستی به عنوان وجه اشتراکشان بر مصرف به شدت محدود کودهای شیمیایی و سموم دفع آفات نباتی در تولید محصولات کشاورزی و تعامل سازگار فعالیتهای انسانی با چرخه طبیعت و استفاده متعادل و منطقی از آن در راستای ایجاد تعادل پایدار در منابع پایه آب و خاک تاکید دارند
با توجه به تعاریف اشاره شده و ماهیت کشاورزی زیستی، اهداف متعددی برای این شیوه کشاورزی در نظر گرفته شده است که برخی از مهمترین آنها عبارتند از :
· تولید مواد غذایی با کیفیت عالی و مطلوب، به اندازه کافی؛
· کنش متقابل میان بهبود ساختار و افزایش سطح زندگی با سامانهها و چرخههای زیست محیطی؛
· گسترش اثر سامانههای تولید فرآوری ارگانیک بر توسعه اجتماعی و بوم شناختی؛
· توسعه سودآوری و ماندگاری زیست بوم آبزیان؛
· نگهداری و توسعه بلند مدت حاصلخیزی خاک؛
· نگهداری و تنوع ژنتیکی در سامانه تولید و پیرامون آن، مشتمل بر حفاظت گیاهان و زیستگاههای وحش؛
· توسعه کاربرد درست و مراقبت مناسب از منابع آب و همه موجودات زنده درون آنها؛
· ایجاد تعادل موزون میان کشاورزی و دامپروری؛
· کاهش و به حداقل رساندن هر گونه آلودگی در سامانه تولید؛
· فرآوری تولیدات زیستی با استفاده از منابع تجدید شونده؛
· تولید محصولات و فرآوردههای کاملا زوال پذیر زیستی؛
· برآوردن نیازهای اساسی یک زندگی با کیفیت، همراه با احساس رضایت از یک محیط کار سالم برای همه افراد درگیر در کار تولید و فرآوری زیستی؛
· توسعه یک زنجیره کامل از تولید، فرآوری و توزیع که برآورنده عدالت اجتماعی و پاسخگوی بوم شناختی باشد؛
· استفاده بهینه از نیروی انسانی شاغل در بخش کشاورزی؛
· برقراری امنیت غذایی متناسب با رشد جمعیت؛
· ایجاد و افزایش درآمد و اشتغال به ویژه در مناطق روستایی؛
· حفاظت و حمایت از منابع کشاورزی، طبیعی و محیط زیست
· کاربرد هر چه بیشتر منابع تجدید شونده در سامانههای تولیدی سازمان یافته محلی؛
· بهرهبرداری مفید از طبیعت و اهمیت دادن به منافع کوتاه مدت و بلند مدت و توجه به جنبههای مادی و معنوی زندگی
با در نظر گرفتن مطالب اشاره شده در خصوص تعریف و اهداف کشاورزی زیستی، ویژگیها و مشخصههای اصلی کشاورزی زیستی را میتوان در قالب موارد زیر مد نظر قرار داد :
-1 در تولید محصولات زراعی و باغی زیستی لازم است از مواد طبیعی نظیر کودهای آلی، کمپوست برای تقویت خاک و گیاه استفاده شود و در مورد گوشت و محصولات لبنی نیز مییستبا تغذیه حیوانات با محصولات کاملاً طبیعی صورت گیرد؛
-2 برای کاهش خسارت آفات و بیماریها از دشمنان طبیعی و روشهای غیر شیمیایی استفاده شود؛
-3 برای مبارزه با علفهای هرز از مبارزه مکانیکی و سایر روشهای غیر شیمیایی بهره گرفته شود.
-4 محصولات کشاورزی تولید شده از طریق کشاورزی زیستی گرانتر از تولیدات سایر روشها خواهند بود؛
-5 مزرعه باید به نحوی مدیریت شود که حداکثر استفاده از مواد غذایی به عمل آمده و کمترین ضایعات تولید شود؛
-6 تمامی تاسیسات آبرسانی و در تماس مستقیم با آب، بایستی عاری از سرب، مواد عقیم کننده و مضر برای حیوانات، انسان و محیط زیست باشند.
3. تاثیرات کشاورزی ارگانیک بر توسعه پایدار
امروزه عموم مردم به خوبی از این حقیقت آگاه شدهاند که تخریب محیط زیست در سطح جهانی، ملی و محلی، نتیجه دخالت انسان در سیستمهای طبیعی و بخصوص الگوهای کنونی توسعه اقتصادی است که بار سنگینی را بر منابع طبیعی که در بلند مدت ناپایدار هستند، تحمیل مینمایند. امروزه محیط توسط انسانهایی که نسبت به آن بیتفاوت هستند تهدید میشود
بدون تردید، دستیابی به توسعه پایدار نیازمند یک برنامه هماهنگ زیست محیطی میباشد، برنامهای که یک سیستم تولیدی متعهد به حفظ مبانی بوم شناسی را در بر گیرد. یکی از جنبههای مهم در توسعه پایدار، که محیط زیست و حفاظت از آن را به عنوان محور اصلی در نظر میگیرد و به دنبال تحقق اهداف زیست محیطی میباشد
