بخشی از مقاله
چکیده
ادبیات کودك و نوجوان در ایران -گذشته از ضعفها و ناپختگیهایش- امروزه به عنوان گونهاي مستقل از ادبیات، مطرح شده-است. عاطفه از عوامل اصلی پیدایش شعر است. در شعر کودك و نوجوان هم مانند سایر اشعار، عناصر عاطفی بر تأثیرگذاري شعر میافزاید. هدف این مقاله تحلیل اشعار جعفر ابراهیمی با تکیه بر وجودکمّی وکیفیِ عناصر عاطفی در آن است.
در شعر او که اغلب پیوندي عمیق با طبیعت و زیباییهاي آن دارد، مجموعهاي از عناصر عاطفی به زیباترین شکل وعمدتاً در قالب توصیفها و تصویرسازيهاي بکر از عناصر طبیعت به نمایش درآمده است؛ از آن میان عناصري که با روحیهي مثبت اندیش و تفکّر امیدوارانهي شاعر تناسب بیشتري دارد - همچون عشق، شادي، و همدلی - انعکاس بیشتري داشته استامّا. در عین حال سایر عناصر عاطفی همچون نوستالژي، غم و اندوه و ... هم باتوجّه به تجارب شخصی شاعر و تأثیر انکار ناپذیر آن در خلق شعر، در میان اشعار وي مجال بروز یافته است.
مقدمه
ادبیات کودك و نوجوان در ایران در سالهاي اخیر به عنوان گونهاي مستقل از ادبیات سیر پیشین خود را تکاملی نسبی بخشیده است. بی شک انجام پژوهشهاي متعدد و نقد و بررسیهایی که از آثار موجود در این حوزه از ادبیات، صورت گرفته است، مسیر رشد و اعتلاي این نوع را هموارتر کرده استیکی. از محرّكهاي اساسی سرایش شعر، عاطفه است.
در کتاب هایی مانند ادوار شعر فارسی از شفیعی کدکنی و چشم انداز شعر فارسی معاصر از سید مهدي زرقانی، عاطفه به عنوان یکی از عناصر اصلی شعرمعرّفی شده و انواع عاطفه ارزیابی شدهاست. همچنین در کتاب از این باغ شرقی پروین سلاجقه در این رابطه نظریات ارزشمندي ارائه داده است. پژوهشگران متعددي در مقالات خود به عنصر عاطفهتوجّه داشتهاند؛ مهدي دهرامی در مقالهاي عاطفهي موجود در اشعار نیما یوشیج را نقد و بررسی کرده است.
همچنین اکبر خلیلی در مقالهي »بررسی برخی عناصر عاطفه در شعر کودك و نوجوان« کاري مشابه و نزدیک به پژوهش حاضر انجام داده است با این تفاوت که کار ایشان کلّی تر و شامل اشعار شاعران متعددي است. در مقالهي حاضر از طریق بررسی تمام اشعار جعفر ابراهیمی در دو سطح ادبیات کودك و نوجوان، وجود عناصر اصلی عاطفی از نظر میزان فراوانی و همچنین کیفیت انعکاس هر یک از آنها در شعر بررسی شده است.
شعر کودك
در دائرةالمعارف کودکان و نوجوانان در تعریف شعر آمدهاست: »قدیمیترین شکل ادبیات شعر است. قبل از اختراع خط و دستور زبان، مردم آموختند که بهترین راه براي به خاطر سپردن ماجراها، بیان آنها با استفاده از نمونههاي قافیهدار و آهنگین است. بدین ترتیب شعر و شاعري خلق شد.« - قالیباف، - 532: 1386 در تعریف شعر بسیار سخنها گفتهاند؛ »شعر کلامیاست لطیف، موزون و آهنگین که بشر به وسیلهي آن، احساسات، عواطف، هیجانات وتأثّرات خود را ابراز میدارد و به وجود خود آرامش میبخشد. بشر به وسیلهي شعر رابطهي خود را با جهان آشکار میسازد و حال و روز خود را با دنیایی که او را در بر گرفته است بر زبان میآورد.
شعر زبان شاديها، غمها، آرزوها،دوستیها و نفرتهاست... شعر زبان همدردي، همزبانی و همآهنگی است و به صورت سرودها و نوحهها از مظاهر حس اجتماعی بشر است. - «یمینی شریف، - 34 :1368 همچنین تعاریف بسیاري براي شعر کودك ارائه شدهاستعبّاس. یمینی شریف به عنوان شاعر تواناي کودك، شعر کودك را چنین تعریف می کند: »شعر کودك کلامی است موزون و زیبا، چه از حیث ترکیب اصوات و کلمات، چه از حیث مضمون - در مورد اشعار بیمعنی، زیبایی ترکیب اصوات و کلمات کافی است - امّا در مورد اشعار دیگر باید هر دو عامل زیبایی در آنها وجود داشتهباشد.
شعر کودك بر پایهي موسیقی اصوات و کلمات بنا شدهاست و وسیلهاي است براي بازي، حرکت و آواز او. - «سهراب، - 155 : 1372 شعر کودك ویژگیهايخاصّی دارد که از مهمترین آنها شناخت مخاطب است. شاعر کودك میبایست جهان را از دریچهي نگاه یک کودك ببیند تا با شناختی عمیق پاسخگوي نیازهاي ذهن کاوشگر او باشد؛ »یک اثر کودکانه ]ادبیات کودك - [و نه کودك نما - قبل از هرچیز باید نگاهش کودکانه باشد وگرنه کودك بودن شخص محوري داستان، نثر کودکانه، نقاشی کودکانه، قطع و نوع حروف و آرایش صفحات، ... هیچ یک به تنهایی یک اثر را کودکانه نمیسازد.« - حجوانی، - 7 :1375
از نیمهي دوم قرن هیجدهم همراه با تشکیل و گسترش ادبیات کودك، شعر کودك نیز ظهور کرد. در ایران شعر کودك به معناي کامل آن که براي کودکان سروده شده باشد و ویژگیهاي اصلی شعر کودك را داشته باشد، مربوط به صد سال اخیر است. »شعر کودك به مفهوم دقیق آن، یعنی شعري که به عالم خاصّ کودکی نیز توجّه دارد و به خصوصیات ویژهي ذهن کودك نظري دارد، با کارهاي باغچهبان و یمینی شریف شروع شد. - « پولادي، - 291 :1387
از دیگر ویژگیهاي آشکار شعر کودك سادگی و سهولت فهم آن است. شعر کودك درعین سادگی میبایست از تمام ویژگیهاي شعري برخوردار باشد. به عبارت دیگر علاوه بر زبان ساده و صمیمی محتوایی بکر و غنی نیاز دارد، زیرا یکی از اهدافش این است که خوانندهي کم تجربه را با دنیایی جدید آشنا کند. این ویژگی را در اشعار بسیاري از شاعرانموفّق کودك و نوجوان ایران می- بینیم.
شعر کودك در ایران با عنایت ادیبانی چون»بهار»«ایرج میرزا»«عشقی«و»نسیم شمال« بعد از مشروطه به طور رسمی آغاز شد. این نوع شعر از مشروطه تا به امروز از تعالی نسبی برخوردار شدهاست. از نشانه هاي این تعالی مستقل شدن ادبیات کودك از ادبیات بزرگسالان و نزدیک تر شدن به دنیاي کودکان است.توجّه به احساسات و عواطف لطیف کودکان و تلاش براي به تصویر کشیدن آن و پرهیز شاعران جدید از پند و اندرز در شعر از دیگر نشانههاي رشد ادبیات کودك در ایران است.
عاطفه
عنصر عاطفه در شعر یکی از عوامل تأثیرگذاري آن بر مخاطب است. این عنصر همچنین در پیدایش یک اثر ادبی نقش اصلی را بر عهده دارد بنابراین عاطفه موجود در هر شعر به میزان هنري بودن آن کمک میکند.
