بخشی از مقاله
چکیده
در فرهنگ ایرانی، شاه به عنوان سایه خداوند بر روی زمین، واجبالاطاعه بوده و در فرهنگ اسلامی نیز سلطان و خلیفه به عنوان جانشین پیامبران از سوی خداوند مأمور به اصلاح امور جامعه و شبانی رعیت هستند. در قرآن و حدیث، دادگری و عدل گستری از صفات مهم شاه شمرده شده و این مضمون به آثار گویندگان راه یافته است.
سنایی از شاعران قرن پنجم و ششم هجری، در کتاب حدیقهالحقیقه و شریعهالطریقه ضمن نصیحت شاهان و امرا، آن ها را به دادگری و رفتار عادلانه بارعیت فراخوانده و از تبعات بد ستمگری بیم داده است. نجمالدین رازی، صوفی قرن هفتم، نیز در بخشی از کتاب مرصاد-العباد، به موضوع عدالت پرداخته و شاه و بزرگان را به برقراری عدل و قسط در جامعه تشویق نموده است.
در این پژوهش بهروش توصیفی -تحلیلی، نظریات این دو صوفی ایرانی در باب عدالت و نتایج آن، با نگاهی به نظریه عدالت ابن خلدون، به صورت تطبیقی بررسی شده و نتیجه حاصل شده که نتایج عدل از دیدگاه سنایی و نجم رازی یکسان است و از دیدگاه هر دو،دوام ملک و آسایش ملت در گرو اجرای عدالت است، امّا در دیدگاه نجم رازی گرایش به مبانی مذهب بیشتر دیده میشود و نیّت عمل به دستور خداوند را مد نظر دارد و در کنار آن تبعات دنیوی عدالت را نیز بیان می کند.
.1 مقدمه
بحث عدل و عدالت و چگونگی آن بیشتر در مورد خداوند مطرح شده و پس از آن برای پادشاه و اعوانش. پادشاه به عنوان سایه خدا بر روی زمین باید صفات خداوند را دارا باشد و مهمترین آنها عدل است. برقراری عدالت در جامعه توسط حاکمان و فرمانروایان، به عنوان عدالت اجتماعی مطرح میشود که یکی از ارکان حکومتداری است. ابن خلدون از جمله متفکّرانی است که نظریه عدالت اجتماعی وی معروف است.
شاعران و گویندگان ایرانی غالبا در مدح سروده ها یا نوشته های خود، شاه را به داشتن عدل توصیه کرده یا عادل بودن او را ستوده اند. در اشعار تعلیمی و آغازیه های منظومه ها نیزغالباً از عدل و داد شاهان و لازم بودن آن برای حکومت سخن رفته است. سنایی به عنوان اولین شاعری که به سبک تعلیمی شعر سروده، در ابیات فراوانی، پادشاه را به عدل فراخوانده است. نجم رازی نیز در کتاب مرصاد العباد فصولی را به بیان روش و سلوک شاهان و وزرا گذرانده و در آن جا لزوم عدل و داد را نیز بیان کرده است. در این پژوهش با نگاهی به نظریه عدالت اجتماعی ابن خلدون به بررسی نظریات سنایی و نجم رازی میپردازیم.
.1-1پیشینه پژوهش
در بررسیهای انجام شده، پژوهشی که بر مبنای تطبیق عدالت اجتماعی در آثار سنایی و نجم رازی انجام شده باشد دیده نشد. تنها یک مقاله راجع به بحث عدل در نگاه سنایی پیدا شد :
جمال احمدی - - 1387در مقاله »عدل الهی در نظام فکری حکیم سنایی« دیدگاه کلامی سنایی را راجع به عدل الهی مورد بررسی قرار داده است. وی در این مقاله با پرداختن به مقوله عدل و حسن و قبح اعمال، از دیدگاه متکلمان و حکیم سنایی به این نتیجه رسیده است که از دیدگاه سنایی رابطه خداوند با انسان ها مبتنی بر لطف است و اراده اش جز خیر نیست. به نظر این مولف، نگاه سنایی در این مسأله آمیزه ای از بینش کلامی ماتریدیه و اشاعره و جهان بینی عرفانی است، زیرا هم از حسن و قبح عقلی سخن می گوید و هم از نظام احسن، با این توضیح که موضوع نظام احسن از موضوعات مشترک بین کلام و عرفان است.
.2- 1 روش پژوهش این پژوهش به روش توصیفی-تحلیلی به صورت تطبیقی و بر اساس مطالعات کتابخانه ای انجام میگیرد و مبتنی بر خوانش دو کتاب مرصاد العباد و حدیقه سنایی است.
.2بحث و بررسی
.1-2تبیین مبانی نظری
.1-1-2 مفهوم عدل در لغت
عدل در لغت مقابل ظلم قرار دارد و به معانی قسط، انصاف، مساوات در مکافات و امری بین افراط و تفریط - ر.ک: دهخدا: ذیل واژه - و در فرهنگ فارسی معین به معانی نهادن هرچیز به جای خود، حد وسط میان افراط و تفریط، دادگری، انصاف، عدالت مقابل ظلم، داد، - معین،:1372 ج - 2282-2279 :2 آمده است.
.2-1-2عدل و عدالت در قرآن در قرآن آیات متعددی دلالت بر اهمیت عدالت دارد. در برخی آیات مانند نساء135/، مائده8/، تنها به ذکر کلمه و توصیه به آن اکتفا شده است. در این آیات خداوند فرمان میدهد مومنان به دور از هوا و هوس عدالت را رعایت کنند و برای خدا گواهی دهند. در این آیات، عدالت در مفهوم حکم کردن بین دو نفر در حضور دادگاه و شهادت است و عادلانه است.
در سوره نحل 90/ خداوند به طور کلی فرمان به عدل و بخشش با نزدیکان داده است. در برخی آیات مانند حدید25/، عدالت یکی از دلایل ارسال پیامبران است. »لیقوم الناس بالقسط.« برخ ی آیات قرآن مانند انبیا47/، یونس 54/ ، بقره48/و 123، عدالت را از ویژگیهای قیامت میداند و از برپایی ترازوهای عدل در آن روز سخن میگوید. در این جا عدالت در مفهوم سنجش ریز به ریز اعمال و محاسبه ثواب و پاداش آن است که این ویژگی فقط مخصوص خداست و از عهده بندگان بر نمیآید.
خداوند در آیه 42 سوره مائده داوری براساس عدالت و داد را موجب جلب محبت خداوند می شمارد و در آیات 9 سوره حجرات و نیز 8 سوره ممتحنه بر آن مهر تاکید می زند. بسیاری آیات دیگر نیز در قرآن وجود دارد که به موارد دیگری از اجرای عدالت در خرید و فروش، قضاوت، شهادت، سخن گفتن، مسایل خانوادگی و...دلالت دارد.
به سخن دیگر عدالت و پای بندی آن در همه امور به ویژه امور اقتصادی موجب می شود تا افراد، بلکه جوامع بشری به فرجام نیک دست یابند و آرامش و آسایش را در دنیا تجربه کنند - اسراء . - 35 /
از نظر خداوند اگر فرد و یا جامعه ای بخواهد در مسیر کمالی و هدایتی خداوند قرار گیرد باید عدالت را پیشه خویش کند. حقیقت عدالت و پای بندی به آن موجب می شود تا در عمل به حق گواهی دهد و حقیقت را در عمل بپذیرد و در نتیجه از نتایج حق پذیری نیز بهره مند شود - نساء. - 135/
3- 1-2 .عدل و عدالت در نهج البلاغه در نگاه امام علی - ع - عدل جایگاه مهمی دارد. ایشان عدل را برتر از جود دانستهاند، زیرا میفرمایند »عدل قرار دادن هر چیزی در جای خود است و بخشش فراتر بودن آن از مسیرش. عدالت قانونی همگانی است ولی بخشش جنبه خصوصی دارد بنابراین عدالت برتر و شریف تر است«
امام علی - ع - در نهج البلاغه بر عدالت اجتماعی تاکید فرموده، آن را نظام بخش حکومت - همان: نامه . - 10 معیار سیاست - همان: خطبه - 158و نگهدارنده مردم - همان: نامه . - 53 دانستهاند.
.4-1-2 مصادیق عدالت اجتماعی و نظریه ابن خلدون مصداق عدل در نظریات مختلف متفاوت است. بر خلاف نظر برخی افراد که عدالت را تقسیم مساوی یا تساوی حقوق میدانند، اغلب متفکرین مسلمان قائل به تساوی نیستند و عدل را قرار دادن هر چیز در جای خود می داننداز دیدگاه آیت االله مطهری، »عدالت اجتماعی رعایت حقوق افراد جامعه و اعطای حق هر صاحب حقی بر اساس استحقاقها و اجرای قانون بدون تبعیض و استثناست -
جاحظ ضمن این که اجرای عدالت را بر شاه واجب می داند در توضیح عدالت میگوید: »هر کسی را همان عنایت مبذول دارد که فراخور حال اوست و نسبت به هر طبقه ای همان گونه توجه فرماید که آن طبقه را در خور است وهمان قسم که نماز و فرائض دینی را واجب میدارند در امور کشور و محیط اخلاقی نیز اجرای عدالت را واجب بداند و هر کسی را به اندازه قابلیت و استعداد رتبه ای که دارد بپذیرد و به هنگام خوراک نیز درخور است که به استیناس ایشان اهتمام نماید و چنان باشد که گویی در این حال میان پادشاهان و عامه مردم فرقی نمیگذارد
در این نظریه جاحظ استعدادها و مراتب را نیز در نظر میگیرد و مصداق عدالت در نظر او نوع و اندازه نیاز افراد جامعه است. ابن خلدون در مقدمه ای که برای کتاب تاریخ خود نگاشته بسیاری از ویژگیهای ملت ها و علت و معلول های حاکم بر جوامع را بیان نموده است. یکی از نظریات قابل توجه در این کتاب، بحث عدالت است. وی در بحثی راجع به عدالت گستری میگوید:
»دولت به جای عدالت گستری در اخذ مالیات ها ستم روا میدارد. بنابراین، آنگاه که خراج ستانی از حد اعتدال خارج شد، اشتیاق آبادانی از میان مردم رخت بر بسته بهبود معیشتی مردم دچار رکود میشود -
در این دیدگاه یکی از مصادیقعدالت، توجّه به چگونگی اخذ مالیات است. خروج از اعتدال در این امر موجب ستمگری میشود، به این دلیل که اوضاع اقتصادی مردم به هم میریزد و در جامعه اغتشاش به وجود میآید. از دید ابن خلدون مقصود شارع از تحریم ستمگری ممانعت از تباهی و ویرانی اجتماع و تباهی و انقراض نوع بشر و حفظ دین و جان و خرد و نسل و مال است
یکی از نظرات ابن خلدون در باب مصادیق عدالت اجتماعی این است که جایگاه افراد باید حفظ شود و دخالت هر یک از طبقات در کار دیگری موجب ناامنی میشود . از همه مهم تر این که شاه و بزرگان نباید در کارهای زیردستان دخالت کنند و امور آنها را به دست گیرند.
به نظر ابن خلدون زمانی که بزرگان مملکت به این کارهای مربوط به رعیت بپردازند، به علت داشتن قدرت و سرمایه، عرصه را بر دیگر کسبه تنگ میکنند. به این ترتیب که با تکیه بر قدرت خویش اجناس را با نرخ ارزان تهیه کرده، گرانتر از حد معمول میفروشند و کسبه بازار قادر به رقابت با آن ها نبوده ورشکسته میشوند. »عاملی که بسیاری از نظریه پردازان مسائل اجتماعی از جمله تاگور آن را زمینه ساز مسایل، به ویژه شورشهای سیاسی و ناآرامیهای اجتماعی میدانند
از نظر ابن خلدون آبادانی کشور نیزدر گرو عدالت شاه است، امّا شاهی که دیندار نیز باشد. وی با ذکر سلسله مراتبی نیرومندی و ارج سلطنت را در گرو عدل و داد دانسته است
