بخشی از مقاله
چکیده:
وجود علایم و شواهد مختلف از قبیل: زمین شناسی، زمین ریخت شناسی، تاریخی و زلزله شناسی در یک منطقه، نقش قابل توجهی در بررسی های زمینساخت فعال دارند. تغییر شکل سنگها و طبقات موجود در اثر فازهای تکتونیکی مختلف، سبب شکل گیری ساختارهای چین و گسل در منطقه ارومیه شده است. گسلها و ناپیوستگی های جوان از جمله علایم زمین شناسی نوزمینساختی در منطقه ارومیه هستند. گسلهای از قبل موجود در باختر دریاچه ارومیه، دارای دو روند شمال باختری-جنوب خاوری - همراستا با روراندگی اصلی زاگرس - و شمال خاوری-جنوب باختری می باشند.
نتایج بررسی های داده های زلزله نشان می دهند تمرکز رخداد زلزله ها بر روی زون های گسلی موجود در منطقه می باشد. عددی نمودن اشکال و ناهمواریهای سطح زمین و خارج نمودن آنها از حالت کیفی و توصیفی، از جمله محاسبه مسطح شدگی پیشانی های کوهستان، از علایم زمین ریخت شناسی برای تعیین حرکات و فعالیت های نوزمینساختی در منطقه ارومیه محسوب می شوند.
به طور کلی نتایج حاصل از بررسی های زمین شناسی، ریخت زمینساختی و زلزله شناسی، بر فعال بودن منطقه ارومیه دلالت دارند. با توجه به اینکه اغلب گسلهای موجود در منطقه ارومیه، در راستای مناسبی نسبت به جهت گیری محور تنش بیشینه فشارشی مؤثر بر آنها قرار دارند، از نظر زمینساختی و زلزله زایی فعال هستند.
مقدمه:
تکتونیک، نقش بسیار مهمی در تکامل ریخت شناسی هر منطقه ایفا می کند و به خوبی، به وسیله ی شاخص های ریخت زمینساختی، رودخانه ای و ساختمانی منعکس می شود . - Keller and Pinter, 2002 - ارزیابی کمی اشکال و عوارض سطح زمین و محاسبه ی شاخص های زمین شناسی، ریخت سنجی و زلزله شناسی از بهترین روشها برای بررسی زمینساخت فعال در یک منطقه می باشند. نتایج حاصل از این بررسی ها نیز برای پیش بینی بلندمدت زلزله و ارزیابی خطرات آن در یک منطقه، روشی مفید و کارآمد است.
ایران در کمربند تغییرشکلی آلپ - هیمالیا قرار دارد. کمربند آلپاید، عرصه برخورد صفحه اوراسیا با صفحه عربستان و آفریقا است که سبب بروز زلزله هایی با عمق کم در جنوب اروپا، شمال آفریقا و منطقه خاورمیانه می شود
فلات ایران نیز در داخل این کمربند، از نظر تکتونیکی و زلزله خیزی یا به عبارت دیگر از نظر فعالیت های لرزه زمینساختی جزو مناطق فعال محسوب می گردد. همان گونه که در نقشه پراکندگی مراکز سطحی زلزله ها در منطقه خاورمیانه نیز مشاهده می شود، اغلب مناطق ایران، به جز قسمتهایی از ایران مرکزی و خاوری ایران، زلزله خیز می باشد.
به عقیده دانشجو 1378 - - ، کشور ایران از نظر فعالیت های لرزه زمینساختی، به چهار ناحیه: زاگرس، ایران مرکزی، البرز و کپه داغ - در شمال خراسان - ، تقسیم می شود. در ناحیه زاگرس، فعالیت های زلزله خیزی به نسبت زیاد بوده و اغلب زلزله ها، دارای عمق کانونی کم و بزرگی متوسط هستند. در ناحیه ایران مرکزی، فعالیت های زلزله خیزی نسبتاً کم بوده و زلزله های رخداده معمولاً، دارای عمق کانونی کم و بزرگی بالا هستند. اکثر زلزله های ویرانگر نظیر: زلزله بویین زهرا - 1341 - ، دشت بیاض - 1347 - ، طبس گلشن - 1357 - ، و گلباف کرمان - 1361 - ، در این ناحیه رخ داده اند.
در ناحیه البرز، فعالیت های زلزله خیزی نسبتاً زیاد بوده و زلزله های رخ داده اغلب دارای بزرگی زیاد و عمق کم هستند و دوره بازگشت زلزله، طولانی تر از دوره بازگشت زلزله های ناحیه زاگرس است. در ناحیه کپه داغ نیز، فعالیت زلزله خیزی نسبتاً شدید بوده و زلزله های رخداده، اغلب دارای عمق کانونی کم هستند. گسلهای مسبب این زلزله ها ساز و کار راندگی داشته، فاقد شکستگی های تکتونیکی در سطح زمین هستند. بر اساس تقسیم بندی فوق، منطقه مورد مطالعه واقع در باختر دریاچه ارومیه، در کمربند زلزله خیزی ایران مرکزی قرار می گیرد که دارای ویژگی رخداد زلزله با عمق کانونی کم و بزرگی بالا هستند.
زمین شناسی منطقه
منطقه ارومیه که به لحاظ زمینساختی در حوضه ی پیش کمانی کوهزاد زاگرس واقع گردیده است، از سنگها و طبقات مختلف - آذرین، رسوبی، دگرگونی - متعلق به دورانهای مختلف زمین شناسی تشکیل شده است.
پرکامبرین در منطقه مورد مطالعه، شامل سه مجموعه مختلف می باشد:
1. مجموعه سنگهای دگرگونی سیلوانا: شامل سنگهای دگرگون شده پرکامبرین پیشین هستند که در باختر ارومیه در منطقه سرو، برونزد دارند. این مجموعه سنگهای دگرگونی که اصطلاحاً به نام رخساره سیلوانا نامیده می شوند، از سنگهای اسلیتی حاصل از دگرگونی سنگهای شیلی، شیل های اسلیتی ماسه ای و ماسه های رسی تشکیل شده اند.
2. مجموعه سنگهای آتشفشانی سرو: سنگهای این مجموعه که دارای منشاء آتشفشانی هستند، در دو قسمت: جنوب باختری سرو - کوه شهیدان - و شمال خاوری آن مشاهده می شوند. شدت دگرگونی در این مجموعه علی رغم سن زیاد آن، پایین بوده و رخساره آن از شیست سبز در کوه شهیدان تا آمفیبولیت در بخش شمالی تعیین شده است.
3. مجموعه سنگهای سازند کهر: سنگها و طبقات متعلق به سازند کهر در منطقه مورد مطالعه، شامل سنگهای آتشفشانی اسیدی با ضخامت کم هستند که در بخشهای شمالی سازند سیلوانا - نقشه چهارگوش سرو - برونزد دارند.
مجموعه سنگهای متعلق به دوران اول در منطقه مورد مطالعه، شامل سازندهای: سلطانیه، باروت، زاگون، لالون، میلا و درود می باشند. سنگها و طبقات متعلق به سازند زاگون، در نواحی مرکزی سرو و نیز در شمال و شمال خاوری آن مشاهده می گردند که با تغییر تدریجی از رخساره شیلی به رخساره ماسه سنگی - سازند لالون - تبدیل می شوند. ماسه سنگهای لالون، توده ای بوده و برخی از آنها با لایه بندی همراه است. این سازند در بخشهای زیرین، با میان لایه هایی از سیلت و شیل مشاهده می گردد.
سنگها و طبقات سازند میلا در منطقه سرو، شامل دولومیت، آهکهای توده ای دولومیتی و آهک است. دولومیتها، به رنگ خاکستری و متبلور بوده و حاوی باندهای نازک چرت هستند. این سازند در منطقه ارومیه نیز شامل: دولومیت و شیل می باشد. سنگها و طبقات متعلق به سازند درود نیز در بخشهایی از مناطق: ارومیه، خوی و سرو برونزد دارند که مجموعه ای از ماسه سنگهای کوارتزیتی به همراه شیل و کنگلومرا را تشکیل می دهند.
سازندهای متعلق به دوران دوم در منطقه ارومیه گسترش چندانی ندارند و فقط در بخشهای کوچکی از منطقه مشاهده می شوند. این سنگها، متعلق به سازندهای الیکا، شمشک و تیزکوه هستند: سنگها و طبقات متعلق به سازند شمشک در منطقه ارومیه شامل: شیست، کوارتزیت، ماسه سنگ، کمی آهک و عدسی های زغالسنگ می باشد. سنگها و طبقات سازند تیزکوه در منطقه آذربایجان، شامل رسوبات آهکی اربیتولین دار می باشد که مشابه سازند تیزکوه در مقطع تیپ آن است.
نهشته های سازند قم - الیگومیوسن - در منطقه سرو، شامل سنگهای آهکی و مارنی است که به صورت دگرشیب، روی رسوبات قدیمی تر قرار گرفته اند. سنگها و نهشته های کواترنر در منطقه ارومیه گسترش وسیعی دارند و شامل آبرفتهای قدیمی، تراورتن و نهشته های آبرفتی جدید می شوند.
تغییر شکل سنگها و طبقات زمین در اثر عملکرد نیروهای تکتونیکی سبب شکل گیری ساختارهای چین و گسل در منطقه ی ارومیه شده اند. گسلهای موجود در منطقه ارومیه در دو راستای عمود بر هم دارای روندهای شمال باختری- جنوب خاوری - همراستا با روراندگی اصلی زاگرس - و شمال خاوری- جنوب باختری می باشند - شکل . - 1
شکل -1 موقعیت منطقه مورد مطالعه و گسلهای موجود در منطقه بر روی عکس ماهواره ای منطقه ارومیه
بحث:
به منظور بررسی وجود فعالیت های نوزمینساختی در منطقه ارومیه، از علایم و شواهد مختلف از جمله: علایم زمین شناسی، زمین ریخت شناسی، تاریخی و زلزله شناسی استفاده گردیده است.
علایم و شواهد زمین شناسی
از مهمترین علایم و شواهد زمین شناسی در منطقه ی ارومیه می توان به وجود گسلهای فعال و جوان اشاره نمود. اثرات حرکت و فعالیت گسلهای فعال در اشکال سطح زمین در اغلب نقاط منطقه به ویژه در دشتهای وسیع ارومیه، نازلو و باراندوز، بر روی نهشته های آبرفتی دوران چهارم به روشنی قابل مشاهده است.
شکل 2، نمونه ای از این نوع گسلهای فعال را به نام گسل نازلو در 23 کیلومتری شمال باختری ارومیه نشان می دهد. به طوری که در این تصویر - عکس هوایی منطقه نازلو - مشاهده می گردد، گسل فعال نازلو، رسوبات عهد حاضر را بریده و یک گودی خطی کانال مانند در سطح زمین ایجاد کرده است. این گسل، دارای روند - NE-SW - بوده و نوع لغزش آن، راستالغز راست بر با مؤلفه شیب لغز معکوس است.
