بخشی از مقاله
چکیده
معماری غنی ایرانی سرشار از دستاوردها و تجربیات ارزشمندی در زمینه ی فضاهای داخلی و نورپردازی می باشد که نیازمند بازشناسی و معرفی به جامعه معماری ایران و جهان است. نور اصلی ترین عامل کیفیت، پویایی و سرزندگی فضای معماری است هم از نظر مفاهیم کیفی و سمبلیک و هم از نظر کارکرد عملی، از جایگاه ویژه ای در میان عناصر تشکیل دهنده فضا برخوردار است.
در طراحی معماری، سعی میشود از اقلیم بخصوص نور طبیعی روز بهترین استفاده ممکن به عمل آید و از نور مصنوعی به عنوان مکمل در ساعات دیگر شبانه روز استفاده شود که در معماری اسلامی رون بر همین اساس شکل گرفته است و بازی با نور از سوی نمادگران عرفانی اسلامی تاکید شده است و نور را نماد وحدت و یگانگی خدا می دانستند بنابر این نور علاوه بر ابعاد مذهبی دارای ا بعاد کارکردی که عناصر تزیینی و نقوش از آن مایه می گرفتند. با ظهور اسلام بر اهمیت و بهره گیری از نور روز در بناهای معماری اسلامی افزوده شد.
از این رو سعی می شده به منظور بهره گیری از نور روز برای شکل دادن به فضای معنوی ، از عناصر معماری سنتی ایرانی برای هدایت هر چه بهتر و مناسب تر آن استفاده شود. نقش نور در طراحی کیفیت معماری فضا در بهبود عملکرد فضاها وکاربری های متناسب آن نیز مورد بررسی قرار گرفته است.نتایج پژوهش حاکی از آن است که به طور کلی موارد استفاده از روشندان نسبت به سایر روش های نورگیری کمتر بوده و در پنجره ی مشبک از قدیمی ترین و ابتدایی ترین روش های بهره برداری از نور طبیعی است.
-1 مقدمه
نور از عوامل موثر بر ارزش فضایی است که بع عنوان غیرمادی ترین عنصر محسوس طبیعت همواره در معماری وجود داشته است. اولین شرط برای درک بینایی و فضا ، نور است. معماری و هنر گذشته ی کشورمان گویای این مطلب است که نور نه تنها برای روشنایی بلکه برای تقدس بخشیدن به فضا بکار گرفته شده و واژگانی چون روزن، شب باک، گلجام، جامخانه، رواق، تابش بند و. . . ، بیانگر آن است که گذشتگان نور را بعنوان عاملی برای فضاسازی و معماری بکار گرفتهاند و نور نقش یک عنصر مادی و معنوی را بازی کرده است.
نور به دلیل ویژگیهای روشنی بخش خود همیشه نماد شادی، سعادت و زندگی بوده است و به دلیل ارتباط آن با آسمان سمبل خدایان خورشیدی در اقوام ابتدایی و جوهره وجود انسان و جهان در کیهان شناسی بسیاری از مکاتب است. در قرآن بارها به نور و در برابر آن به ظلمت اشاره شده است و حق تعالی را نور حقیقی و مطلق دانسته اند - قاسم زاده،جدایی، - 1392 .در معماری سنتی ایران سعی در حداکثر استفاده از نور طبیعی شده است.
این استفاده در فضاهای خصوصی و عمومی تواماً بوده است. به عنوان مثال در فضاهای سرپوشیده بازار که امکان نورگیری تنها از سقف وجود دارد نور موضعی جدا از تامین روشنایی مطلوب در کشش به حرکت، جلب توجه و مکث تاثیر بسزایی دارد. در مسجد تاکید بر منبع نور وجود دارد. مگر اینکه علاوه بر ایجاد نور اشیایی یکدست یک فضای نورانی لطیف بر دو محور بالا و قبله نیز تاکید ورزد - دریای لعل،حوصله دار، - 1388 .
بنابراین این پژوهش که با هدف بررسی نقش نور در معماری مسجد و مدرسه از جنبه ای جدا از تامین روشنایی محیط تاکید دارد، در پی پاسخگویی به این سوال است که علاوه بر تامین روشنایی نور چه اهدافی را در این فضاها دنبال می کند ؟ و روشهای استفاده از نور در این فضاها چگونه بوده است؟ این تحقیق به لحاظ هدف از نوع تحقیقات موردی بوده و روش تحقیق در این پژوهش استفاده از راهکارهای ترکیبی با رویکرد غالب روش توصیفی میباشد.
بنابراین برای انجام آن از تکنیکهای تحلیلی - توصیفی استفاده شده است. روش جمع آوری اطلاعات نیز غالباً روش اسنادی و مراجعه به منابع مکتوب و کتابخانهای میباشد. هدف کلی این پژوهش بررسی و کنکاش نقش و کاربرد اثرات نور در معماری فضاهای عمومی معماری سنتی ایران بوده است. از این رو، به منظور بررسی نقش نور در معماری فضاهای عمومی سنتی ایران و علّت حضور نور و روشهای تامین نور مورد بررسی قرار گرفته است.
-2روش تحقیق
در این مطالعه روش تحقیق به روش کتابخانه ای و توصیفی می باشد.ابتدا با روش توصیفی انواع روش های نورگیری در معماری سنتی ایرانی معرفی و مورد بررسی قرار میگیرد، سپس تعدادی از مسجد- مدرسه های ایرانی عصر قاجار در تهران مورد مطالعه قرار میگیرد، در پایان روش های نورگیری این بناها بررسی و ارائه میگردد.
-3 بیان مسئله
نور عامل اصلی در ترکیب فضای داخلی و تغییر ماهیت آن است که بر حالت مواد و سطوح آن تاثیر میگذارد. یکی از مهمترین مشخصه های نور طبیعی توالی و دگرگونی آن در طول روز است که باعث حرکت و تغییر حالت در ساعت مختلف میشود. کشور ایران نیز با بیش از هفت هزار سال سابقه شهرنشینی و وضعیت توپوگرافی و جغرافیایی بسیار متنوع، یکی از گنجینه های تاریخ معماری جهان محسوب میشود.
تنوع اقلیمی از یک سو و سابقه طولانی سکونت از سوی دیگر موجب شده تا این سرزمین در زمینه معماری و شهرسازی، دستاوردهای درخور توجه و ارزشمندی داشته باشد. از جمله این دستاوردها میتوان به شیوه های نورپردازی طبیعی، در ساختمان و فضاهای شهری اشاره کرد. مطالعه ای که چند سال قبل بر روی بناهای تاریخی ایران انجام شد نشان داد که شش سیستم نورپردازی دیواری و سقفی همراه با 26 نوع نورگیر در معماری ایران وجود داشته است که هرکدام با توجه به محل استقرار و نوع کاربری فضا، دارای قواعد و معیارهای طراحی و جرییات اجرایی خاص خود بوده است.
انسان نقش قدسی و ملکوتی برای نور قائل است و آنرا واسطی بین عالم مادی و عالم معنا میداند. از این رو در معماری، هنر و سایر زمینه ها بسیار و به اشکال متنوع از آن استفاده می نماید - خسروی، - 1387 از نور طبیعی برای القای حسی خاص در انسان استفاده میگردد. برای مثال فضایی که با نور ضعیف مزین شده باشد، میتواند نوعی حالت خلسه در انسان ایجاد نماید.
از این رو در بسیاری از آرامگاه ها و یا بناهای مذهبی شاهد تابش شعاعهای خفیفتر به درون فضای تاریک داخلی باشیم. نور طبیعی در معماری سنتی همواره جهت دهنده است و از جهت خاثی وارد فضاها می شود - قاسم زاده،جدایی، - 1392 بنابراین معماران در فضاهای داخلی سعی بر استفاده حداکثری از نور دارند و در جهت همگون سازی با طبیعت همواره این پارامتر تعیین کننده را مد نظر داشته اند.
-1-3 عناصر نورگیری در معماری سنتی ایران
در معماری سنتی ایرانی از نور به طور یکنواخت استفاده نمی شده، بلکه نور همیشه تعدیل شده و سپس وارد فضا گردیده است. برای این منظور معماران سعی می کرده اند با استفاده از فنون نوآورانه و عناصر بسیار ساده به بهترین نحو ممکن از نور روز بهره گیرند. عناصر ساختمانی که برای بهره گیری از نور طبیعی در معماری سنتی ایران بکار برده شده اند از دو جهت مورد مطالعه قرار می گیرند.
گروه اول، وظیفه انتقال نور به فضای داخلی را دارا می باشند و ًنورگیرها که غالبا گروه دوم، کنترل کننده های نورکه نقش تنظیم کننده نور وارد شده به داخل بنا را به عهده دارند مانند انواع سایه بان ها - نعمت گرگانی،318، - 1381 با توجه به موضوع این پژوهش ما در این نوشتار تنها به بررسی عناصر نورگیر می پردازیم. بدین منظور عناصری که به عنوان نورگیرها در معماری سنتی ایران مطرح می شوند در جدول1 بیان شده اند. این عناصر هر چند از نظر جنس، نوع و محل کاربرد در بنا متفاوتند ولی همگی جهت نورگیری استفاده می شوند. در عین حال باید توجه که تعدادی از این عناصر نورگیر، غیر از نقش نورگیری و تنظیم ِداشت روشنایی، عملکرد هوارسانی و تهویه را نیز داشته اند.ِ
-2-3 عناصر نورگیر در معماری سنتی ایرانی 1-2-3 شباک
سطح مشبکی که از دو فضای پر و خالی تشکیل شده باشد به نحوی که از یک سو بتوان سوی دیگر آن را دید شباک نامیده می شود - صنعتی،25، - 1385 هوای متغیر ایران، آفتاب تند و روشن، باد و باران، توفان و عقاید خاص مذهبی ایجاب می کرده که ساختمان علاوه بر در و پنجره، پرده یا شباکی برای حفاظت درون بنا نیز داشته باشد.
این شبکه ها شدت نور را گرفته و نور ضعیف تری از لابه لای آنها ایجاد می شود. انحراف پرتوهای نور در اثر برخورد با کنارهای منقوش شبکه سبب پخش نور علیرغم ًشده و به یکنواختی و پخش روشنایی کمک می کرد. ضمنا آنکه تمام فضای بیرون از داخل به راحتی قابل رؤیت بود از بیرون هیچگونه دیدی در طول روز به داخل وجود نداشت - پیرنیا،. - 1380
2-2-3 در و پنجره مشبک
از ابتدایی ترین روش های نورگیری بوده و بر اساس میزان نوری که قرار است وارد ساختمان گردد، برای دادن نور، در اندازه های مختلف ساخته می شوند. در مناطقی که نور خورشید شدید است، در و پنجره های مشبک تعادلی بین نور خارج و داخل ایجاد می کنند، تعادلی که جلوی نور شدید آفتاب را می گیرد و مانع خسته شدن چشم در مقابل نور شدید می شود. بدین ترتیب طرح هایی که در ساختن این عناصر به کار برده می رود اغلب به گونه ای است که نور داخل اتاق را تنظیم می کند - نعمت گرگانی ،319، - 1381
