بخشی از مقاله
چکیده
منابع طبیعی تجدیدشونده نقش غیرقابل انکاری در حیات اجتماعی و اقتصادی انسانها دارند که توسط عوامل گوناگونی مورد تخریب و نابودی قرار میگیرند. در این میان عوامل محیطی یکی از عوامل موثر در تخریب منابع طبیعی به شمار میرود. لذا پژوهش حاضر با هدف بررسی عوامل محیطی موثر بر بحران منابع طبیعی زاگرس با تاکید بر روستاهای غرب استان کردستان مورد مطالعه قرار گرفته است. جامعه آماری این پژوهش کشاورزان غرب استان کردستان - N=133837 - می باشد.
حجم نمونه با استفاده از جدول بارتلت و همکاران 220 نفر انتخاب گردید. به منظور جمع آوری اطلاعات از ابزار پرسشنامه استفاده گردید. تجزیه و تحلیل داده ها نیز با استفاده از نرم افزارSPSS20 صورت گرفت. مطابق نتایج بدست آمده همبستگی مثبت و معنی دار در سطح بالایی میان تغییرات فیزیکی و شیمیایی و عامل موجودات زنده میباشد Sig. = 0/000 - ، . - r =0/773 همچنین نتایج نشان داد که بیشتر از 90 درصد پاسخگویان اعلام نمودند که حداکثر تا 7 میلیون تومان از درآمد سالانه آنها وابسته به بخش منابع طبیعی میباشد که نشان از وابستگی معیشت مردم منطقه به منابع طبیعی میباشد.
مقدمه
توسعهی پایدار در صورتی امکان پذیر خواهد بود که رفاه و پایداری منابع طبیعی تضمین گردد - کریمی و کرمی دهکردی، - 1393 چون منابع طبیعی پشتوانه و حمایت کننده زندگی بشر و تمام تولیدات او میباشد و این منابع - جنگل و مرتع - به عنوان پایه و اساس توسعه پایدار محسوب میشود و شرایط رفاه زندگی بشر را فراهم میسازند
رفاه زندگی بشر تا زمانی با مشکل مواجه نمی باشد که بهره برداری از منابع طبیعی صحیح و توأم با عملیات اصلاح و احیا این عرصه ها باشد که نقش اساسی در جهت حفظ آبوخاک و تأمین نیازمندیهای جوامع بشری دارد
در این زمینه مهم ترین و ارزشمندترین اثر جنگل ها و مراتع و به خصوص پوشش گیاه را میباید در ایجاد شرایط مناسب زیست محیطی و تعادل اکولوژیکی بین انسان، آب، خاک و گیاه و در حقیقت ایجاد مبانی لازم بهمنظور توسعه پایدار دانست.
در حقیقت امروزه منابع طبیعی تجدیدشونده به سبب اثرات مستقیم و غیرمستقیم خود مهم ترین عامل در امر توسعه و استفادهی مطلوب از آن میتواند ضامن ماندگاری و توسعه پایدار باشد و عدم توجه به آن میتواند بالقوه متضمن مسائلی باشد که مجموعه برنامه های توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور را با مخاطره جدی روبرو سازد
خطری جدی که امروزه گریبانگیر کشورهای درحال توسعه می باشد تخریب و نابودی عرصه های بکر منابع طبیعی می باشد که متاسفانه در شرایط کنونی افزایش جمعیت دنیا و نیاز به غذا، تخریب منابع تجدید شونده تشدید گردیده و هر ساله از سطح آن کاسته شده، به نحوی که یکی از معضلات قرن 21 به شمار میرود - صفری پور، - 1385 به طوری که در کل دنیا، 562 میلیون هکتار از اراضی کشاورزی و 685 میلیون هکتار از زمین های مرتعی تحت تخریب شدید خاک قرار دارند.
75 درصد هدر رفت خاک در جهان بر اثر فرسایش آبی، 83 درصد بر اثر فرسایش بادی، 90 درصد تخریب شیمیایی و 60 درصد تخریب فیزیکی بوده و بیشترین تخریب خاک در کشورهای در حال توسعه می باشد - بیات و همکاران، . - 1390 کارشناسان اکولوژی طبیعی ایران نیز، میزان تخریب سطح جنگل ها و مراتع کشورها را 360 مترمربع در ثانیه برآورد میکنند و میزان فرسایش آبی سالانه بیشتر از 2 میلیارد تن و میانگین آن 33 تن در هکتار است - مخدوم، . - 1384 تخریب جنگل ها و مراتع و کاهش منابع آب شیرین این پیچیدگی ها را چند برابر می کند که کشور ایران نیز با این چالش ها روبروست به طوری که در کشور ایران به دلیل رشد فزاینده جمعیت، توسعه فناوری، تأمین منابع غذایی و مسکن برای جمعیت روبه رشد، روند تخریب منابع جنگلی و مراتع و به دنبال آن تخریب محیطزیست در چند دهه اخیر افزایش یافته و در طی سه دهه اخیر منابع طبیعی تجدیدشونده آن به شدت تخریب شده بهطوریکه منابع طبیعی کشور با بحرانی عمیق مواجه است
بزرگترین اکوسیستم طبیعی ایران - زاگرس - نیز از بحران تخریب و نابودی منابع طبیعی در امان نبوده و با وجود اینکه حدود یک سوم جمعیت کشور و بیش از نیمی از دام ها را در بر گرفته و 30 درصد از کل نزولات، 40 درصد آبهای جاری و 33 درصد از آبهای سطحی کشور را به خود اختصاص داده است، متاسفانه روز به روز بر شدت تخریب کمی و کیفی این عرصه ها افزوده می شود
با توجه به بحران منابع طبیعی در منطقه زاگرس و اینکه ترکیب و ساختار منابع طبیعی در طی زمان در اثر آشفتگی های محیطی تغییر می کند و عرصههای بکر زاگرس نیز این قاعده مستثنی نیستند . - Fleming et al, 2009 - بررسی این تغییرات در ارتباط با عوامل محیطی، نقش مهمی در تجزیه و تحلیل پویایی و مدیریت عرصه های منابع طبیعی دارد
با وجود اهمیت زیاد منابع طبیعی که در بالا مورد بحث قرار گرفت، عوامل متعددی در تخریب منابع طبیعی به ویژه در بخشهای زاگرس دخیل میباشند، که در بخشهای بعدی مورد بحث قرار گرفته است.
تخریب منابع طبیعی زاگرس
جنگل های بلوط زاگرس با مساحتی حدود 6 میلیون هکتار، یکی از با ارزش ترین رویشگاه های جنگلی کشور محسوب می شود - . - Namiranian & Maleknia, 2008 متاسفانه به علت کوهستانی بودن عرصه بکر زاگرس و تخریب ناشی از بهرهبرداری بیرویه از آب، خاک و پوششهای گیاهی، این عرصه توان تولیدی خود را از دست داده و اکنون در زمره منابع طبیعی حمایتی و غیرصنعتی قرار گرفتهاند به طوری که امروزه عمده جنگل های این عرصه به علت قطع بی رویه و چرای مفرط دام به حالت مخروبه درآمده و بیشتر فرم شاخه زاد را به خود گرفتهاند. چنانچه از تخریب عرصه زاگرس جلوگیری نشود، در آینده نزدیک مناطق جنگلی غرب و جنوب غربی کشور به کوهستانهای سنگلاخی و فاقد پوشش گیاهی تبدیل خواهد شد
برای مثال طبق آمار، طی یک دوره ده ساله 1381 - تا - 1389 در استان آذربایجان غربی - زاگرس شمالی - بیشتر مناطق طبیعی جنگلی آن در شهرستان های پیرانشهر، مهاباد و سردشت واقع گشته که بخش عمده آن در شهرستان سردشت می باشد که مساحت آن 60 تا 80 هزار هکتار تخمین زده شده است. در این منطقه 550 هکتار از جنگل های آن بر اثرعوامل محیطی - ازجمله آتش سوزی - از بین رفته است
علاوه بر آن که عوامل گوناگون محیطی در تخریب عرصه های منابع طبیعی زاگرس شمالی نقش بهسزایی دارند، وابستگی اقتصادی- اجتماعی روستاییان در زاگرس شمالی، به ویژه شهرستانهای بانه، سردشت و مریوان، به جنگل بسیار زیاد بوده و این وابستگی باعث ایجاد تغییرات عمده ای در ساختار و شکل طبیعی این جنگلها گشته است
مهمترین استفادهای که جنگلنشینان زاگرس شمالی از این جنگلها مینمایند، استفاده از شاخ و برگ درختان به عنوان علوفه دام و استفاده از جنگل به عنوان چراگاه دام است
با توجه به وضعیت بحرانی منابع طبیعی در منطقه زاگرس و تراکم زیاد جمعیتی در واحد سطح که در بالا به آن اشاره شد، و شدت بالای بهره برداری و چرای بی رویه و طولانی مدتتقریباً، هیچ نقطهای از این منطقه را نمیتوان یافت که مورد چرا و بهره برداری علوفه قرار نگرفته باشد. با توجه به آنچه که درباره بحران منابع طبیعی زاگرس در بالا مورد بحث قرار گرفت، شناسایی عوامل موثر در ایجاد این بحران بسیار حائز اهمیت خواهد بود که در ادامه به آن پرداخته شده است.
عوامل موثر بر تخریب منابع طبیعی
عوامل گوناگونی در تخریب و نابودی عرصه های منابع طبیعی دخیل هستند - گودرزی و خسروی پور، . - 1391 در این زمینه انصاری و همکاران - 1387 - ، در پژوهش خود تحت عنوان عوامل اجتماعی- اقتصادی مؤثر در تخریب منابع طبیعی کشور و سهم آن ها در تخریب، به این نتیجه رسیدند که نسبت تأثیر هر گروه از عوامل در تخریب منابع طبیعی بدینصورت آمده که گروه عوامل مربوط به دام و دامداری با 47/2 درصد دارای بیش ترین سهم در تخریب منابع طبیعی است. پسازآن، گروه عوامل مربوط به تغییر کاربریها و طرحها با 35/5 درصد و در انتها گروه مربوط به قطع و برداشت با 16/9 درصد قرار دارد.
همچنین رود گرمی و همکاران - 1390 - ، در تحقیقی با عنوان بررسی عوامل اجتماعی-اقتصادی مؤثر در تخریب منابع طبیعی استان تهران، نبود طرح آمایش سرزمین را به ویژه در مناطق استپی و نیمه استپی عامل اصلی تخریب منابع طبیعی معرفی میکنند. در این رابطه افراد بسیاری به دلیل عدم وجود مرزهای مشخص برای کاربریها و تخصیص اراضی به کاربری مصوب، اقدام به تغییر کاربری اراضی و تخریب منابع طبیعی مینمایند.
همچنین امیری لمر و مرادمند جلالی - 1393 - در مطالعه ای به عنوان بررسی عوامل موثر در تخریب منابع طبیعی، به ترتیب سه عامل چرای طولانی مدت، قصور مدیریتی و بهرهبرداری بیرویه را در تخریب منابع طبیعی منطقه شفارود نام بردهاند، آنها همچنین مهمترین عوامل محیطی موثر در تخریب منابع طبیعی را عوامل طبیعی نظیر زلزله، سیل، طوفان و شیوع بیماریها و آفات جنگل نام برده شده است
