بخشی از مقاله
چکیده
فرسایش جابجایی مواد از نقطهای به نقطه دیگر پس از تخریب سنگ و یا خاک، بوسیله عوامل گوناگون مانند آب و باد میباشد. فرسایش، علاوه بر تنزل خاک در مبدا، در محل رسوبگذاری نیز مشکلات زیادی به بار میآورد، که از جمله آنها، رسوبگذاری در پایین دست و یا در پشت سدها خواهد بود، لذا شناخت انواع فرسایش و اندازهگیری میزان آن میتواند کمک موثری در کنترل آن نموده و ما را بهبرنامهریزی صحیح، دقیق و مناسب، جهت کنترل و مبارزه با این پدیده رهنمون سازد.
در این مطالعه تیپهای فرسایشی منطقه شناسایی و تفکیک شدهاند و درصد مساحت هریک از آنها تعیین گردید. بر اساس آن تیپ فرسایشی 7 - فرسایشهای شیاری آبراههای، مکانیکی با واریزههای متوسط - بیشترین مساحت حوزه مربوط - 29 درصد - را شامل میشود. تیپ - 2فرسایش شیاری بههمراه آثار واریزه - با 0/13 کمترین مساحت حوزه را دربر میگیرد.
مقدمه
فرسایش عبارت است از جابجایی مواد از نقطهای به نقطه دیگر پس از تخریب سنگ و یا خاک، که در پی آن مواد حاصل بعلت از دست دادن چسبندگی و تراکم خود بوسیله عوامل گوناگون مانند آب و باد، حمل و بسته به میزان قدرت عامل حمل کننده، منتقل شده و در نهایت رسوب میکنند. فرسایش، علاوه بر تنزل خاک در مبدا، در محل رسوبگذاری نیز مشکلات زیادی به بار می آورد، که از جمله آنها، رسوبگذاری در پایین دست و یا در پشت سدها خواهد بود، لذا شناخت انواع فرسایش و اندازهگیری میزان آن میتواند کمک موثری در کنترل آن نموده و ما را بهبرنامهریزی صحیح، دقیق و مناسب، جهت کنترل و مبارزه با این پدیده رهنمون سازد.
این جابجایی مواد،در نتیجه فرسایش،منابع آب و خاک را محدود و محدودتر میسازد و مشکلاتاقتصادی،اجتماعی زیادی پدید میآورد.مطالعات فرسایش و رسوب بعنوان یکی از مطالعاتی راهبردی در زمینه مدیریت حوزه های آبخیز و آبخیزداری تلقی میشود. خاک بستر زیستی ما را تشکیل میدهد، بستری که حیات ما و موجودات وابسته به آن است. رویش گیاهان، نمادی از تعادل خاک و عوامل محیطی است. این تعادل در طی سالیان متمادی تشکیل خاک و تکامل آن را بدنبال داشته است.
حال اگر خاک از دسترس ما خارج شود، چه در محلی که از بین رفته و چه در محلی که ته نشین میشود باعث بروز مشکلات عدیدهای خواهد شد. مسئله فرسایش و رسوب در مناطق خشک و نیمه خشک به عنوان مانع بزرگی در راه پیشرفت اقتصادی جوامع انسانی است. در نتیجه فرسایش،لایه رویی و حاصلخیز خاک به تدریج از بین میرود و از اینرو به آرامیولی بطور مداوم از حاصلخیزی اینگونه اراضی کاسته میشود تا جایی که برداشت محصول را غیراقتصادی مینماید،استفاده از آبهایسطحی با ایجاد بندها و سدهای ذخیرهایدولتهارا واداشته است که هزینههایزیادی را به این امر اختصاص دهند.
اما پرشدن منابع ذخیره آب از گل و لای،اینگونه سرمایه گذاریهارا به خطر افکنده است.اهمیت این موضوع هنگامیروشن میشود که بدانیم برای ایجاد 30-40 سانتیمتر خاک زراعی چند هزار سال از تاریخ یک سرزمین نیاز است ولی انهدام این قشر به بیش از سالی یا فصلی یا حتی ماه و هفتهای،زمان نیاز ندارد. فرسایش و انتقال مواد رسوبی، تحت شرایط بخصوصی انجام میگیرد.
لذا بایستی عوامل موثر در این فرآیند شناخته شود تا بتوان به نحو موثری با آن مبارزه کرد. بدیهی است که کنترل فرسایش در سطح حوزه آبریز و چگونگی پر شدن سدها و تخمین حجم رسوب در یک دوره معینی با توجه به عوامل موجود امکان پذیر میباشد به علاوه تکنیکهای جدید و طرح و ساخت منابع آبی،و نحوه بهره برداری از تاسیسات آبی که با سرمایههایزیادی ایجاد شده نیز میتواند در امر کنترل مستقیم و غیرمستقیم فرسایش و رسوبگذاری موثر واقع شود. این امر نهایتاً به حفظ منابع آب و خاک کشور،صرفهجویی در منابع مالی و سرمایه گذاری و بهبود وضع مردم نواحی مختلف میانجامد.
ازجمله مطالعات انجام شده در این زمینه می توان به مطالعهی رنگزن و همکاران در سال - 1384 - اشاره کرد که به پهنهبندی فرسایش و برآورد رسوب حوضه پگاه سرخ گتوند با استفاده ازتکنیکهای R.SوGIS و مدلEPM پرداختند و به نتیجه رسیدند که بیشتر از 60 درصد از مساحت حوضه دارای فرسایش متوسط تا خیلی شدید میباشد، که باید در امر حفاظت از خاک در اولویت کاری قرار داشته باشند.
در مناطقی که با اعمال مدیریت بیولوژیک میتوان فرسایش را مهار کرد، باید حتما از این روشها استفاده نمود، چون کم هزینهتر میباشند. اما در مناطقی که امکان مدیریت بیولوژیکی وجود ندارد باید از روشهای مکانیکی استفاده نمود. در غیر این صورت یک سری عملیات مهندسی آبخیزداری که موجب کاهش سرعت جریان آب شده و پایداری خاک را تضمین میکند ضرورت پیدا می کند.
این عملیات موقتی بوده 30 -20 - سال - و فرض بر این است تا استقرار کامل پوشش گیاهی پا برجا بماند. به عبارت دیگر عملیات مهندسی آبخیزداری زمینه را برای استقرار پوشش گیاهی فراهم میکند. در مطالعهی دیگر آقای مهدی فرداد - 1390 - به پرداختندو در این تحقیق اقدام به تفکیک منفرد انواع فرسایش آبی و تهیه نقشه سیمای فرسایش با استفاده از تکنیکهای GIS و RS شده و با بررسیهای صحرایی در سطح واحدهای کاری تکمیل شد.
چهار نوع اصلی فرسایش آبی موجود در حوزه آبخیز امامچای اردبیل شامل فرسایشهای سطحی، شیاری، آبراههای و رودخانهای تشخیص داده شده و با در نظر گرفتن مناطق فاقد فرسایش، نقشه سیمای فرسایش آبی در پنج کلاس تهیه شد. نتایج حاصله نشان داد که با استفاده از تکنیک RS، تفکیک حدود 70 درصد موارد فرسایش آبراههای به آسانی انجام میگیرد. همچنین بررسیها نشان داد که 4/94 درصد منطقه فاقد آثار فرسایش، 15/82 درصد فرسایش سطحی، 65/71 درصد شیاری، 11/09 درصد آبراههای و 2/44 درصد آن نیز شامل فرسایش رودخانهای است.
مهدی نوجوان و همکاران - 1391 - بهتعیین شدت فرسایش با استفاده از مدلهای Fargas و BLM درحوضهی آبخیزبندره پرداختند و از جمله مدلهایی که در این تحقیق مورد استفاده قرار گرفتهاند مدلهای Fargas و BLM میباشند که در حوضهی آبخیز بندره با سطحی معادل28/40 کیلومتر مربع واقع در استان آذربایجان غربی اجرا شده است.
هدف از تحقیق حاضر بررسی هریک از مدلهای فوق در منطقهی مورد مطالعه میباشد. نتایج حاصل از دو روش نشان داد دو کلاس فرسایش کم و متوسط در سطح حوضه وجود دارد، بطوریکه در روش Fargas و همکاران %9/72 از سطح حوضه دارای شدت فرسایش کم و %90/27 از حوضه دارای شدتفرسایش متوسط میباشد و در روش %50/63 BLM از سطح حوضهی دارای شدت فرسایش کم و %49/36 از سطح حوضهی دارای شدت فرسایش متوسط میباشد. همچنین نتایج نشان داد در حدود %19/206 از سطح اراضی با شدت فرسایش کم و 54/64 از سطح اراضی با شدت فرسایش متوسط بوده، بنابراین %73/85 از سطح حوضه مورد مطالعه در روش Fargas و BLM دارای توافق با یکدیگر از نظر شدت فرسایش میباشند.
منطقه مورد مطالعه
محدوده مطالعاتی در محدوده شهرستان سرایان در جنوب استان خراسان جنوبی واقع شده است. ارتفاع حداقل منطقه از سطح دریا 1454 متر، ارتفاع حداکثر آن 2462 متر و ارتفاع متوسط آن، 1800 متر می باشد. شیب متوسط منطقه 24 درصد میباشد. این حوضه در 5 کیلومتری غرب شهرستان سرایان قرار گرفته که روستای خنج در مرزغربی منطقه و روستاهای دره باز و کرغند نیز به ترتیب در حاشیه شمالی و غربی منطقه و بیرون از حوزه، واقع شده است.
