بخشی از مقاله
چکیده
هر چند پیدایش شهر و شهرنشینی در ایران سابقه طولانی دارد و لیکن آنچه مسلم است توسعه فیزیکی شهرها در سال های اخیر می باشد که نظر طراحان شهری را به خود جلب کرده است ، از این رو شناخت تحولات شهر امری ضروری است. که شناخت عوامل موثر در توسعه فیزیکی شهر می تواند راهگشای طراحان شهری باشد .لازم است از روش ها و ابزارهای جدیدی که بتواند در تصمیم گیری به طراحان شهری کمک نماید، استفاده نمود.
با توجه به مطالب مذکور، در پژوهش حاضر تلاش خواهد شد تا به بررسی و الویت بندی مهمترین عوامل پایه موثر بر طراحی شهری جهت تحلیل فضایی توسعه فیزیکی شهر با روش تحلیل سلسله مراتبی - AHP - پرداخته شود و با توجه به شرایط موجود در منطقه مورد مطالعه - شهر شیراز - ، مبحث تحلیل فضایی بهینه جهت توسعه فیزیکی شهر شیراز با توجه به عوامل پایه موثر بر طراحی شهری موجود در منطقه در قالب شاخص های ارزیابی و با روش های تحلیل سلسله مراتبی مورد تحلیل قرار می گیرد.
1. بیان مساله
شهرنشینی شتابان معاصر به خصوص در کشورهای در حال توسعه موجب نابسامانی ها و مشکلاتی در کلانشهرها از جمله در استفاده از اراضی، توزیع خدمات و امکانات شده است . - Correa, 1989:11 - همانطور که روشن است مظاهر اصلی توسعه و دستوردهای اعم از منفی و مثبت آن عمدتاً در شهرها اتفاق می افتد . - Janicke, 2008: 23 - چنین مظاهر عالی توسعه به جذب جمعیت در این مکان ها چه با رویکرد طبیعی و چه در صورت سرسام آور آن یعنی در شکل مهاجرت های گسترده اتفاق می افتد - مهدیزاده، . - 29 :1385 در حقیقت، گسترش سریع شهرها اکثر کشورهای جهان را با مشکلات متعددی مواجه ساخته است.
به طوریکه نه تنها سیاست های شهرسازی بلکه مسایل اقتصادی- اجتماعی و زیست محیطی بسیاری از مناطق شهری تحت تأثیر این پدیده قرار گرفته اند. در این بین، هر چند افزایش جمعیت علت اولیه گسترش سریع شهرها محسوب می شود، لیکن پراکندگی نامعقول آن اثرات نامطلوبی بر محیط طبیعی و فرهنگی جوامع می گذارد - قربانی و همکاران، . - 163 :1387
در این بین یکی از اهرم های کنترل و مدیریت تحولات شهری، برنامه ریزی های سنجیده و مناسب جهت کنترل توسعه فیزیکی شهر در شکل غیربرنامهریزی شده آن در طراحیهای شهری می باشد - پوراحمد و همکاران، . - 168 : 1386 چنین توسعه فضایی برای طراحی شهر که خود ناشی از مهاجرت بی رویه و افزایش جمعیت شهرنشین می باشد، در کشور ما از اواسط دهه 40 که عامل محرکه آن قانون اصلاحات ارضی بود موجب بسیاری از ناهنجاری ها و نابسامانی های شهری گشته و در نتیجه تعادل بین انسان و منابع محیطی را در شهرها با توجه به مقیاس محدود امکانات و اراضی بر هم زد.
نتایج چنین گسترش های بی رویه ای، رشد شهرها، ایجاد حلبی آبادها و نواحی حاشیه نشین شهری با وضعیت های ناسالم بهداشتی و شرایط نامطلوب زیستی در جوار اکثر شهرهای بزرگ کشور می باشد. چنین پدیده ای که امروزه رویکرد ساماندهی و توانمندسازی آنها در راستای اهداف برنامه ریزی شده مد نظر قرار گرفته است، مسئله برنامه ریزی رشد و توسعه و مکان یابی های صحیح برای گسترش های احتمالی و گریزناپذیر شهرها با توجه به تحولات پیچیده امروزی در این مراکز تجمع انسانی را به یک ضرورت تبدیل کرده است.
به طور کلی برای توسعه پایدار فیزیکی یک شهرعوامل متعددی وجود دارد ،به نظر می رسد باید قبل از هر چیز بستر طبیعی مورد بررسی قرار گیرد، ژئومورفولوژی با فعالیت انسان ها ومسائل مربوط به آنان ارتباط دارد .اقتصاد نیز بخش مهمی از مبحث توسعهی پایدار فیزیکی یک شهر را تشکیل می دهد ودر کاربرد سیاست های کلان اقتصادی برای دستیابی به توسعه ی پایدار کشور، باید محتاطانه برخورد کرد.
شبکههای ارتباطی وکیفیت آن از دیگر عوامل توسعهشهری محسوب می شوند ،همچنین عوامل اجتماعی و سیاسی نیز بهنوعی درتوسعهی فیزیکی شهرها دخیل هستند و در این زمینه نقش دولت و سازمانها ی، وابسته به آن به عنوان یکی از مهمترین عوامل شناخته شده است .طراحان شهری تا همین اواخر، بندرت شرایط پایه موثر بر طراحی شهری را در طراحی های خود لحاظ کردهاند.
تقریباً نحوه استقرار شهرها تاکنو توسط یک سلسله فرآیندهای اساساً سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و یا بطور تصادفی با تصمیم گیری دیکته شده است. تعیین اصول دقیق توسعه فیزیکی شهر به دلیل ماهیت پویای مسائل شهری اگرچه غیرممکن نیست، ولی بدون تردید بسیار دشوار است. با توجه به اینکه استفاده از روشهای سنتی در مکان گزینی بهینه، کارآیی لازم را ندارد، لازم است از روشهای مناسبتر علمی و پایه برای این منظور استفاده شود.
در بحث جهات مطلوب توسعه فیزیکی شهرها، توجه به عوامل پایه موثر بر طراحی شهری از این جهت که این عوامل بستر و جایگاه اصلی شهر را تشکیل داده و خود می توانند کلیه اجزا و عناصر طراحی شهری نظیر مکان، شکل، ساخت و بافت شهر را تغییر دهند، بسیار حائز اهمیت می باشند. این مسئله بطوری است که در بحث توسعه فیزیکی شهری اکثر طراحان در کنار عوامل انسانی، عوامل را تعیین کننده می دانند - بحرینی، . - 1377 یکی از مهمترین معضلات این شهرها، تورم بی رویه و غیرمنطقی آن بدون توجه به عوامل پایه موثر بر طراحی شهری است.
علیرغم اینکه در توسعه فیزیکی شهرها باید نقش عوامل مختلف بخصوص عوامل پایه موثر در طراحی شهری در نظر گرفته شود، لیکن گسترش شهرها در تمامی جهات، بدون توجه به عوامل پایه طراحی شهرهاو صرفاً براساس نفع اقتصادی صورت گرفته است. شهر شیراز نیز به تبعیت از چنین رویکرد و مسأله موجود در فضای شهری کشور با افزایش جمعیت خود در طی سالهای اخیر با افزایش دو برابری جمعیت تشدید شده است. توسعه فیزیکی کلانشهر شیراز در جهات مختلف و ایجاد بافت های خودرو و غیر برنامه ریزی شده، نشان از افزایش جمعیت و مهاجرت های بی رویه از روستاهای اطراف به این شهر بوده است.
2. سوالات تحقیق
1 - مهمترین عوامل موثر بر توسعه فیزیکی شهر شیراز بر مبنای شرایط پایه موثردر طراحی شهری کدامند؟ و اولویت آنها بر اساس روش تحلیل سلسله مراتبی - AHP - چگونه است؟
3. فرضیههای تحقیق
B1به نظر می رسدعوامل جغرافیایی،کالبدی و تمایلات مردمی در توسعه کالبد شهرها موثر هستند. B2به نظر می رسد با استفاده از روش سلسله مراتبی - AHP - بتوان اولویت مناسبی از جهات توسعه ارایه داد. B3به نظر می رسد طراحی بر اساس الگوهای طراحی شهری در سایت های جدید باعث توسعه مطلوب شهری می گردد.
.4 روش تحقیق
بطور کلی روش تحقیق در این پژوهش را میتوان با توجه به دو ملاک زیر تقسیمبندی نمود:
الف - هدف تحقیق
ب - نحوهی گردآوری دادهها. بر این اساس، تحقیق حاضر از جنبه هدف، تحقیقی کاربردی و از نظر جمعآوری اطلاعات، توصیفی تحلیلی میباشد. روشهای تحقیقی که در این پژوهش به کار خواهد رفت، شامل دو روش تحلیلی و توصیفی برای تحلیل اطلاعات جمعیت-شناختی و آمار استنباطی برای آزمون فرضیات است که با استفاده از روش پیمایشی، جامعه انتخاب شده را مورد بررسی قرار می دهد. علاوه بر این از روش تصمیم گیری چندمعیاره AHP برای تحلیل و اولویتبندی مهمترین عوامل موثر بر تحلیل فضایی توسعه فیزیکی شهرها بر مبنای شرایط پایه موثر بر طراحی شهری با روش تحلیل سلسله مراتبی - AHP - ، با توجه به معیارهای مختلف بهره گرفته خواهد شد.
5. روش تحلیل سلسله مراتبی - AHP -
روش AHPاولین بار توسط ساتی ارائه شد - Saaty, 2000 - .این روش براساس یک ساختار سلسله مراتبی بنا نهاده شده و به تحلیلگر کمک میکند که جنبههای بحرانی مسئله را در داخل یک ساختار سلسله مراتبی، مدیریت نماید .این روش با کاهش تصمیمات پیچیده به تعدادی مقایسه و رتبهبندیهای ساده و سپس استخراج نتایج، نه تنها به تحلیلگر در رسیدن به بهترین تصمیم کمک میکند، بلکه منطق روشنی را برای انتخاب فراهم مینماید .
هدف استفاده از فرایند تحلیل سلسله مراتبی، شناسایی گزینههای مرجح و همچنین تعیین رتبه گزینهها با در نظر گرفتن همزمان کلیه معیارهای تصمیمگیری است - Saaty, 2000 - .فرایند تحلیل سلسله مراتبی، رویکردی مؤثر و عملیاتی بوده که میتواند تصمیمات غیرساختاری و پیچیده را در نظر بگیرد .انتخاب این روش براساس ویژگیهای موضوع مورد بررسی و همچنین مزایا و معایب دیگر روشهای تصمیمگیری بوده است .روش AHPبه طور معمول شش گام زیر را شامل میگردد - Lee et al.,2008 - :
1 -تعریف غیرساختاری مسئله و بیان شفاف اهداف و نتایج مورد انتظار
2 -ترکیب مسئله پیچیده به عناصر تصمیمگیری - بیان جزئیات معیارها و گزینهها. -
3 -بکارگیری مقایسات زوجی بین عناصر تصمیمگیری به منظور ایجاد ماتریسهای مقایسه
4 -استفاده از روش بردار ویژه برای برآورد وزنهای نسبی عناصر تصمیمگیری
5 -محاسبه نرخ ناسازگاری ماتریسها برای اطمینان از سازگاری قضاوتهای تصمیمگیرندگان.
