بخشی از مقاله
چکیده
ایجاد گروههای مصرفکننده آب و متشکل کردن آنها در قالب تشکلهای آببران پدیدهای اتفاقی و یا برنامهریزی شده از بالا نیست بلکه نتیجه تعامل، همفکری و چالشهایی است که میان همکاران محلی، تیم مطالعاتی مشاور، نمایندگان کارفرما و دیگرسازمانهای رسمی از یک طرف و تغییرات مورد نیاز در چارچوبهای قانونی و نهادی جهت ایجاد بستر مناسب از طرف دیگراست.
بنابراین ایجاد تشکلهای آببران به مثابه نوعی دگرگونی در مدیریت آبیاری از جنبههای مالی، سازمانی، حقوقی و قانونی است. بدیهی است این دگرگونی در فضاهای روستایی که تحولات اجتماعی با کندی بیشتری نسبت به محیطهای شهری صورت میگیرد به آسانی و سهولت اتفاق نمیافتد و با موانع متعددی مواجه است.
البته جنس این موانع در مناطق بهبود و توسعه شبکه آبیاری متفاوت است، در مناطق بهبود با توجه به تجربه و فرهنگ آبیاری دیرینه میتوان انتظار داشت که ایجاد تشکلهای آببران با موانع کمتری مواجه باشد و دغدغهها از نوع سازماندهی مجدد مدیریت آبیاری، تغییر مناسبات و روشهای پیشین و مجاب کردن آببران به پرداخت آببها و هزینههای مورد نیاز مدیریت نگهداری و بهرهبرداری شبکه باشد، در مناطق توسعه شبکه آبیاری، ابهام در مالکیت بر اراضی محدوده شبکه آبیاری، ضعف فرهنگ آبیاری، پیشی گرفتن عملیات اجرایی شبکه از ایجاد توانمندی آببران در بهرهبرداری و نگهداری از شبکه آبیاری در قالب تشکلهای آببران، ضعف مسئولیتپذیری و فرهنگ مشارکتی و روحیه تعاون از موانع عمده ایجاد تشکلهای آببران محسوب میگردد.
در مقالهای که ارائه خواهد شد سعی میشود با اتکا به تجارب مطالعات اجتماعی، نظامهای بهرهبرداری و ایجاد تشکلهای آببران انجام شده در بخش بررسیهای اجتماعی مشارکت مردمی و تشکل آببران شبکه آبیاری و زهکشی دشت زرنه میباشد که تا حدود زیادی ماهیت اجرایی داشت، ضمن ارائه فراینداجتماعی ایجاد تشکلهای آببران، ایجاد تشکلهای آببران را با مشکل مواجه میسازد را تشریح نماید.
مقدمه
مدیریت بهرهبرداری و نگهداری شبکههای آبیاری و زهکشی امروزه در زمره مهمترین مسائل آب وکشاورزی بشمار میرود، بخصوص در کشورهای درحال توسعه مسأله مدیریت شبکهها نه تنها مسأله دولتها بلکه به مشکلی برای سازمانهای جهانی وام دهنده بدل شده که در پی انجام سرمایهگذاریهای مطمئن و کسب سود و یا تحقق اهداف توسعهای مورد انتظار هستند.
در بیشتر کشورهای در حال توسعه، مدیریت و توسعه بهرهبرداری منابع آب بطور سنتی تحت حاکمیت و سلطه دولتهای مرکزی قرار داشته است. در این رابطه باور عمومی بر این است که تنها دولت قادر به انجام سرمایهگذاریهای سنگین برای احداث و بهرهبرداری از تأسیسات بزرگ تأمین آب و شبکههای آبیاری است که البته با توجه به نقش حیاتی که آب در این کشورها ایفا مینماید، دخالت و کنترل دولت دراین زمینه قابل توجیه بنظر میرسد.
با وجود این، بحرانهای مالی که از اوایل دهه 1980 در جهان در حال توسعه شروع شد، ضعف قسمت اعظم این استدلالها را نشان داد. در واقع روند تخریب غالب سیستمهای آبیاری و نارسایی زیربناهای موجود، عدم توانایی و نارسایی نهادی بسیاری از سازمانهای دولتی مسئول منابع آب در این کشورها را بخصوص در مدیریت بهرهبرداری و نگهداری به معرض نمایش گذاشته است.
این نارسایی ها شامل فقدان انگیزه و جوابگو نبودن کارکنان سازمانهای مسئول، بالا بودن سطح دخالتهای سیاسی و عدم دلواپسی کافی در مورد نیازهای مصرفکنندگان میباشد. در نتیجه مصرفکنندگان نیز متقابلا "انگیزه لازم برای مشارکت در هزینههای سرمایهگذاری و نگهداری یا حتی پرداخت هزینه خدمات دریافتی را ندارند.
سیستم سلسله مراتبی کنترل مرکزی در توسعه و مدیریت پروژههای آبیاری بزرگ و متوسط امریکاملاً عادی و رایج است. در بسیاری از کشورهای در حال توسعه، دولت سیستمهای آبیاری را برابر امکانات و مقتضییات خود و بدون مشورت با افراد استفاده کننده از سیستم، طراحی و برنامهریزی کرده است. ضعف این نوع برخورد در مشکلات نگهداری این سیستمها بوده که در بلندمدت ظاهر شده است. در بیشتر مواقع، سازمانهای آبیاری توجه خود را روی توسعه سیستمهای جدید، به بهای عدم توجه به نگهداری سیستمهای موجود، متمرکز نمودهاند.
بعد از احداث سیستم نیز بسیاری از سازمانها قادر به اجرای نقش لازم در زمینه بهرهبرداری و نگهداری آنها نیستند. سازمانهایی که آببها و عوارض برای تامین هزینه نگهداری و بهرهبرداری وضع می کنند، در جمع آوری آن با مشکل روبرو هستند، چرا که زارعین برای پرداخت پول در قبال خدمات ضعیف آنها رغبتی از خود نشان نمیدهند. در نتیجه، سوبسیدهای دولت برای تأمین هزینههای نگهداری و بهرهبرداری اغلب راه خود را در جهت احداث سیستمهای جدید کج می کند. به این دلیل و دلایل دیگر، قائل شدن نقش برای زارعین در مدیریت آبیاری به عنوان راهی برای تثبیت و بهبود وضع سیستمهای آبیاری در نظر گرفته شده است.
یک روش برخورد ، افزایش مشارکت مصرفکنندگان است که می تواند جریان گردش اطلاعات را بهبود بخشیده، احساس مالکیت بوجود آورد و به زارعین انگیزههای مناسب برای تضمین پایداری سیستم را بدهد.این مفاهیم در بسیار ی از سیستمهای تحت اداره دولت وجود ندارد. زارعین بر این باورند که چون در طراحی اولیه سیستمهای آبیاری دولتی کسی نظر آنها را نپرسیده است، برای نگهداری آنها نیز مسئولیتی ندارند. تجربیات نشان میدهد وقتی که دانستهها و تجارب زارعین در برنامهریزی، اجرا و اداره یک سیستم آبیاری به کار گرفته شدهاند، کارکرد آن سیستم بهتر شده است.
علاوه بر این، اگر زارعین در مالکیت سیستم سهمی داشته باشند، رغبت بیشتری برای مشارکت در نگهداری و مراقبت آن از خود نشان میدهند. این مسأله موجب گردیده که در بسیاری از کشورهای در حال توسعه که تولید کشاورزی نقش مهمی در اقتصاد آنها ایفا میکند، ظرف دهههای اخیر اقدامات گستردهای برای ایجاد تشکلهای قانونی رسمی و مشارکت دادن آنها در اداره تأسیسات آبیاری انجام پذیرد.
بررسی تجارب کشورهای مختلف در ایجاد تشکلها و جلب مشارکت آب بران نشان میدهد که در برخی ازکشورها از جمله جمهوری کره از سالهای دور این فرآیند آغاز شده و شکل گرفته است. در این کشور در آغاز وجود انجمنهای آبیاری، تبدیل به شرط لازم برای پروژههای توسعه آبیاری توسط دولت شد. پس از مدتی تعداد انجمنهای آبیاری رو به افزایش گذاشت و اراضی تحت کنترل گروههای مصرفکننده آب تشکلهای سنتی به انجمنها منتقل شد.
ابعاد و سازماندهی مطالعات ایجاد تشکلهای آببران
در شرح خدمات مطالعات تحت عنوان مطالعات مربوط به گروههای مصرفکننده آب و ایجاد تشکلهای مربوطه در محدوده شبکه آبیاری، انجام آن در چندین گام به شرح زیر پیشبینی شده بود:
الف- بازدید مقدماتی از منطقه مورد مطالعه و گفت و گو با اعضای شوراهای اسلامی و برخی از ریش سفیدان آبادیهای واقع در منطقه مورد مطالعه.
ب - بازدیدهای صحرائی و گفت و گو با بهرهبرداران در آبادیهای محدوده طرح.
پ بررسی نقشه کاداستر در منطقه.
ت جمعآوری آمار و اطلاعات مربوط به سرشماری نفوس و مسکن مرکز آمار ایران.
ج- جمعآوری آمار و اطلاعات سرشماری کشاوری سال .1382
چ استخراج اطلاعات به دست آمده از مطالعات صحرایی و ستادی
. ح طبقهبندی و تجزیه و تحلیل اطلاعات به دست آمده.
مواد و روشها
محدوده مطالعاتی و آبادیهای زیر پوشش طرح
محدوده طرح بخشی از دشت زرنه در پایاب شبکه آبیاری دشت زرنه میباشد که از نظر تقسیمات کشوری از توابع دهستان کلان و زرنه از بخش زرنه شهرستان ایوان در استان ایلام می باشد و این مطالعات شامل روستای کلان میباشد. این محدوده از نظر مختصات جغرافیایی در حد فاصل 46 درجه و 6 دقیقه تا 46 درجه و 13 دقیقه طول شرقی و 33 درجه و 53 دقیقه تا 33 درجه و 59 دقیقه عرض شمالی در 11 کیلومتری غرب شهر ایوان قرار دارد.
راههای دسترسی به منطقه طرح دسترسی به محدوده مطالعاتی از طریق جاده ایلام به ایوان - اسلام آباد امکان پذیر است که پس از گذشتن از شهر ایوان و طی مسیر حدود 11 کیلومتر به آبادی کلان رسیده و در شرق منطقه صنعتی ایوان وارد محدوده مطالعاتی میشویم. ضمناً جاده ایوان به سومار وارد محدوده مطالعاتی شده و تمامی طول محدوده مطالعاتی را طی نموده و از غرب محدوده خارج میگردد.
