بخشی از مقاله
فرآیند تصمیم سازی مبتنی بر رتبه بندی سناریو و مشارکت ذینفعان، مورد مطالعاتی :حوضه آبریز زاینده رود
چکیده
در این تحقیق به منظور پیادهسازی فرآیند تصمیم سازی در محیطهای چالش برانگیز مدیریتی و به خصوص مدیریت منابع آب رویکردی مبتنی بر طرحریزی، آنالیز و رتبه بندی سناریو و همچنین مشارکت ذینفعان به عنوان تصمیم سازان اصلی ارائه شده است. در این مطالعه سعی برآن شد تا به واقعیات موجود در تصمیم گیری منابع آب بسیار نزدیک شده و سعی بر نزدیکتر کردن تفکر مدلهای برپایه کامپیوتر به تفکرات و تصمیمات انسانی شود. از متد AHP_FUZZY به منظور تصمیم سازی چند معیاره از دید هر تصمیم ساز و از دو رویکرد انتخاب اجتماعی و عقب نشینی در چانهزنی جهت تفاهم و تصمیم گیری گروهی استفاده شده است. به منظور بررسی عملکرد این رویکرد در مقایسه با دنیای واقعی، حوضه آبریز رودخانه زایندهرود به عنوان مورد مطالعاتی انتخاب و به وسیله ابزار شبیه ساز RIBASIM مدلسازی شد. همچنین سناریوهایی براساس مسئله مورد اختلاف اولویت تخصیص آب طرح ریزی و در مدل اجرا شد. نتایج حاصله از رویکرد تصمیم سازی به روند فعلی تصمیم گیری در منطقه مورد مطالعه بسیار نزدیک بوده و نشان از عملکرد خوب این فرآیند تصمیم سازی دارد.
1- مقدمه
تصمیم گیری یکی از اساسی ترین موضوعاتی است که همواره بشر، حتی در زندگی روزمره خود با آن روبرو می باشد. برای انجام یک کار خاصی، ممکن است ما با گزینه های مختلفی مواجه باشیم که از بین آنها باید بهترین گزینه را انتخاب نماییم. در واقع تصمیم - گیری، به چگونگی انتخاب بهترین گزینه از میان گزینه های ممکن میپردازد به طوری که گزینه منتخب بتواند بیشترین سود و موفقیت را به همراه داشته باشد. بیشترین تمرکز و کاربرد این موضوع در ارتباط با مسایل مدیریتی بوده و هست. در این میان در مباحث مدیریت منابع آب می توان به مسایلی نظیر تخصیص آب به ذینفعان مختلف، بهره برداری از زیرساختها و اولویت بندی پروژههای آبی و ... اشاره کرد. در همین رابطه تحقیقات مختلفی صورت گرفته است. کاملیا و مونتی بلر در سال 2007[[] به بررسی ترکیب طرحریزی سناریو و آنالیز تصمیم چند معیاره در تحقیقات خود پرداخت. وی این ترکیب را به عنوان یک ترکیب قدرتمند برای تامین پشتیبانی تصمیم، در تصمیم های استراتژیک دانست. در واقع طرحریزی سناریو کمک می - کند به تصمیم سازان در تدبیر و درست کردن استراتژی ها و تفکر درباره سناریوهای ممکن آینده و در این حال MCDA میتواند حمایت کند این فرآیند را با یک ارزیابی با کارآیی عمیق برای هر استراتژی و بعلاوه در طرح گزینه های بهتر و قویتر، ونگ و همکارانش در سال 2010[2] یک سیستم DSS نمونه را توسعه دادند این DSS به کار میگیرد تکنیکهای آنالیز سناریو، برنامه ریزی چند هدفه MOP، و آنالیز تصمیم چند معیاره MCDA را در داخل یک چارچوب سیستم پشتیبانی تصمیم. از این DSS میتوان برای برنامهریزی مدیریت آب پیچیده چند هدفه و تحت عدم قطعیتهای بالا استفاده نمود، همچنین این سیستم قابلیت ارزیابی تنش های سیاستهای مدیریت روی مسائل اقتصادی- اجتماعی و زیست محیطی را دارا می باشد.
متد آنالیز تصمیم چند معیاره کارایی گسترده و رو به رشدی در زمینه های مدیریت منابع آب به منظور رده بندی و امتیازدهی عملکرد کلی گزینه های تصمیم در برابر اهداف چندگانه پیدا کرده است[3]. Hajrowicz و همکارانش 134 مطالعه از 34 کشور در زمینه مدیریت آب را که از این متد استفاده کرده اند بررسی کرده و پی بردهاند که برای ارزشیابی سیاستهای آب، برنامه ریزی استراتژیک و انتخاب زیرساختها به شدت از یک محدوده وسیعی از متدهای آنالیز چند معیاره MCA استفاده شده است.
هدف اصلی آنالیز چند معیاره این است که به تصمیم سازان درباره پاسخ مسئله در ارتباط با ارزشها و قضاوت های خودشان، دیگران، از طریق سازماندهی، استنتاج و ارائه مناسب اطلاعات برای هدایت آنها در تعیین یک راه کار ارجح و اغلب از طریق گفتگوهای گسترده، آموزش بدهد[4]
هووارد در سال 1991 به این نتیجه رسید که مهمترین نمود
MCA انتخاب معیارها و گزینه های تصمیم است و تقریبا همه ی روش ها توافق نزدیکی در نتایج در یک پروژه خاصی با یکدیگر دارند. همچنین وجود فراورانی الگوریتمهایی برای حل یک مسئله MCA، هنوز تعداد کمی متد برای کمک به آنالیزورها و تصمیم - سازان برای انتخاب معیارها و گزینههای تصمیم در مرحله ساختارسازی وجود دارد. همچنین MCA نیاز به روش هایی در حل اختلاف، مشارکت ذینفعان و درگیر کردن عوام در مدیریت منابع آب میباشد [5] و کای و همکارانش [6] در سال 2004 خصوصیات و نیازمندیهای حل اختلاف در مدیریت منابع آب را مورد بررسی قراردادند.
2- تبیین فرآیند تصمیم سازی : برای تبیین یک فرآیند تصمیم سازی برای مسائل مدیریتی (مدیریت منابع آب) باید به دنبال پاسخ به سوالات ذیل باشیم، چه چیزی اشتباه است؟( آگاهی از مشکل، تعریف اهداف)، ما میخواهیم چه کاری انجام دهیم؟( اولویت ها)، چه کاری میتوان انجام داد؟( سناریوها)، چه هزینه ای می برد؟ (ارزیابی، و آیا قابل اجرا است؟)، کدام تصمیم بهتر است؟( ردهبندی، انتخاب، و آیا قابل قبول است؟). به همین منظور و بعد از مطالعاتی که در پاسخ به سوالات بالا نیاز بود در نهایت فلوچارتی از رویکرد تصمیم سازی به صوزت شکل (1) بدست آمد. این فلوچارت یک فرآیند چهار بخشی شامل : طرح ریزی سناریو و آنالیز آن، تعیین معیارهای اصلی و ریزمعیارهای آن، مشارکت ذینفعان و تصمیم گیری انفرادی و گروهی می باشد.
3- طرح ریزی و آنالیز سناریوها: به منظور تبیین سناریوها ابتدا باید مورد مطالعاتی به خوبی بررسی شود. در این تحقیق حوضه آبریز زایندهرود (پایین دست سد زایندهرود) به عنوان منطقه مورد مطالعه انتخاب شده است. حوضه آبریز زاینده رود با دارا بودن اقلیم خشک و نیمه خشک نه تنها آب
مورد نیاز بسیاری از شهرها و روستاهای مرکزی ایران را تامین می" کند، بلکه از لحاظ استراتژیک و وجود صنایع مادر و توریست و طرح - های انتقال آب به کاشان، شهرکرد و یزد اهمیت دوچندانی یافته است. کاهش مداوم کمی و کیفی منابع آب زیرزمینی، خسارتهای جبران ناپذیر زیست محیطی به اکوسیستم رودخانه و تالاب گاوخونی وناتوانی حوضه در تامین آب مورد نیاز حقابه داران و سهما به داران رودخانه از جمله کشاورزان، از پیامدهای کمبود آب در حوضه رودخانه زایندهرود است. به همین جهت و برای کنترل تنش های ناشی از کم آبی و ایجاد توسعه ی پایدار در منطقه و به منظور جلوگیری از ایجاد خسارت بیشتر بر محیط زیست طبیعی و اجتماعی و اجرای عدالت در تخصیص آب نیاز به یک طرح جامع با درنظرگیری معیارها و معیارهای توسعه پایدار احساس می شود. روش های برپایه آنالیز سناریو به دلیل آنکه می توانند بسیاری مسائل واقعی را که برپایه یک مجموعه از دادههای ورودی غیرقطعی هستند را با استفاده از یک مجموعه از ادراکات ممکن به نام سناریوها مدل کنند یک تکنیک بسیار مفید برای آدرس دهی عدم قطعیتهای موجود در مولفه های سیستم در مدیریت منابع آب هستند، و به همین دلیل از این تکنیک برای یافتن راه حل بهینه تر استفاده شده است. در این مطالعه به بررسی مسئله اولویت تخصیص بین ذینفعان مختلف حوضه پرداخته شده است که زیربخشهای مختلف حوضه و سناریوهای طرحریزی شده در جدول (I) ارائه شده است.
3- 1 - مدل شبیه سازی حوضه آبریز رودخانه زایندهرود در این تحقیق سعی بر آن شد تا جایی که ممکن است تمامی روابط و اندرکنشی های هیدرولوژیکی موجود در حوضه و همچنین مسائل و کشمکشیهای ناحیه ای و نیازها و منابع موجود در کناراستراتژی های مختلف در طرح سناریوهای مدیریتی در نظر گرفته شود. در بخش پایین دست سد زایندهرود به دلیل وجود کانال ها، خطوط انتقال، سازهها آبی و تصفیه خانه های متعدد و همچنین رونق کشاورزی، صنایع و شهرسازی نیاز به بهره گیری از یک مدل شبیه - سازی حوضه آبریز رودخانه به منظور شبکه بندی و پیادهسازی حوضه میباشد. که بعد از بررسی های مختلف ابزار RIBASIM که یک بسته مدل کلی برای شبیه سازی رفتار حوضه آبریز رودخانه ای تحت شرایط مختلف هیدرولوژیکی است استفاده شده است. این بسته نرم - افزاری امکان ارزیابی یک تنوع وسیعی از اقدامات مرتبط با مدیریت زیرساخت، بهره برداری و تقاضا را فراهم میسازد. تصویر شبکه پیاده شده برای حوضه در شکل (2) آورده شده است.
2-3- ارزیابی و آنالیز سناریوها : در این گام سناریوهای طراحی شده به عنوان شرایط پایه به مدل داده شده و سپس خروجی های حاصل از هر سناریو برای هر معیار تعیین شده سنجیده شده است تا عملکرد هر یک از سناریوها سنجیده شود. ارزیابی ها براساسی یک سری استانداردها و میانگین ها صورت میگیرد.
4 - تعیین معیارها :
برای ارزیابی سناریوها با یکدیگر نیاز به اعمال آنها در
مدلسازی و بررسی نتایج حاصل از آن بر نقاط گوناگون حوضه داریم. ارزیابی اثرات اعمال چنین سناریوهایی را همانطور که بیان گردید با معیارهای از قبل تعیین شده ای می سنجیم، این معیارها بنا به هدف مسئله (توسعه پایدار) باید در برگیرنده 5 مولفه پایداری در زمینه - های 1) سیاسی 2) زیست محیطی 3) اجتماعی 4) اقتصادی 5) حقوقی باشند. برای آنکه هم تصمیم گیرندگان در پر کردن پرسشنامهها دید بهتری داشته باشند و هم برای آنکه از حجم کار کمی کاسته شود از ایده تعیین ریز معیارهای هر معیار اصلی استفاده شده است. بدین معنی که معیارها نسبت به یکدیگر و ریزمعیارهای هر معیار نسبت به هم تعیین ارجحیت می شوند. سپس برای بدست آوردن وزن کلی هر ریز معیار در بین همه ی ریزمعیارها از وزن معیارهای اصلی نسبت به هم استفاده می شود. با انجام بررسی هایی در مراجع مختلف [7] و مشخصات مدل ساخته شده و سناریوهای بسط داده شده 5 معیار اصلی به همراه ریز معیارهای اصلیشان به صورت جدول (2) انتخاب شده اند.
5- مشارکت ذینفعان
ن تصمیم گیرندگان اصلی حوضه بعد از انجام پارهای از تحقیقات مجموعه ای دربرگیرنده 7 ارگان دولتی و غیر دولتی تشخیص داده شد، که اسامی آنها در جدول (3) آورده شده است. به منظور اخذ نظرات تصمیم گیرندگان در ارتباط با اهمیت و ارجحیت هر یک از مولفه ها ذکر شده در جدول 5 پرسشنامه هایی که شامل دو بخش مقایسه زوجی معیارهای اصلی و مقایسه زوجی ریزمعیارهای هر یک از این معیارهای اصلی بود، در اختیار آنها برای پاسخگویی قرار گرفت. به منظور کامل نمودن پرسشنامه ها، کارشناسان و مدیران آگاه به مسائل منابع آب انتخاب شدند. لازم به بیان است که برای دور نگاه داشتن نظرات بیان شده از عقیده فردی و نزدیک نمودن آنها به عقیده و نظر سازمان مربوطه سعی بر آن شد از هر سازمان و ارگان از 2 الی 3 نفر از کارشناسان و مدیران نظرخواهی شود
