بخشی از مقاله
چکیده
رودخانه زاینده رود به عنوان مهمترین رودخانه دائمی مرکزی ایران از جنوب شرق محدوده مطالعاتی نجف آباد وارد این محدوده شده و با یک روند شمالی - جنوبی از شمال شرق آن خارج می گردد. شبکه آبیاری و زهکشی نکو آباد بعنوان اولین شبکه در پایین دست سد زایندهرود نیز در ابتدای این محدوده به صورت دو کانال سمت چپ و راست از رودخانه انشعاب گرفته و مساحتی حدود 435 کیلومتر مربع از اراضی زیردست خود را در این محدوده پوشش میدهد. در این مطالعه با استفاده از بیلان ورودی و خروجی به رودخانه و شبکه آبیاری و تهیه نقشه های ایزوپیز Isopize و هیدروگراف واحد آبخوان، تأثیر خشکسالیهای هیدرولوژیک سالهای اخیر حوضه زایندهرود، بر روی اندرکنش رودخانه، شبکه آبیاری و آبخوان به عنوان سه مؤلفه اصلی منابع آبی در این محدوده مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار می گیرد.
کلید واژهها: زاینده رود، خشکسالی، هیدروگراف، آبخوان، نجف آباد.
-1 مقدمه
محدوده مطالعاتی نجف آباد با وسعت 1755 کیلومتر مربع در بین مدارهایً32و َ33و ْ50تا ً00و َ40و ْ51 طول شرقیو ً14و َ19و ْ32تا ً32 و 00و ْ33 عرض شمالی و در سمت شمال غرب شهر اصفهان و به فاصله 30 تا 90 کیلومتری این شهر واقع شده است. راه دسترسی آن جاده اصلی اصفهان به خوزستان می باشد. مهمترین مناطق مسکونی واقع در این محدوده را شهرهای فلاورجان، نجف آباد، درچه، قهدریجان،پیربکران، کلیشاد و فولادشهر را شامل می شود. عبور رودخانه زاینده رود و وجود شبکه آبیاری و زهکشی در بخش جنوبی آبخوان محدوده مطالعاتی نجف آباد موجب شده تا این بخش بصورت بزرگترین قطب کشاورزی در استان اصفهان تبدیل شود - شکل . - 1
همچنین وجود رودخانه و شبکه آبیاری باعث شده تا این بخش از آبخوان از نظز هیدروژئولوژیکی شرایط متفاوتی نسبت به دیگر بخش های آبخوان داشته باشد. بطوریکه ارتباط هیدرولیکی رودخانه در این بخش منجر به تغذیه آبخوان در بازه ای از رودخانه در بالادست شده دربخش های پایین دست برعکس زهکش شدن آبخوان به رودخانهوجود داشته است. بنابراین آبخوان موجود در این
بخش به صورت یک ذخیره طبیعی آب سطحی عملکرد داشته و اندرکنش موجود باعث زاینده بودن رودخانه زاینده رود شده است. از طرفی تغذیه مناسب آبخوان از رودخانه و شبکه آبیاری و زهکشی، شرایط متعادل و حتی ایجاد مناطق تبخیر از سطح آب زیرزمینی را در زیردست شبکه ایجاد کرده بطوریکه این بخش از محدوده آبخوان نجف آباد از نظر توسعه بهره برداری منابع آب زیرزمینی آزاد و داری تخصیص می باشد.
در سالهای اخیر تغییر اقلیم در حوضه زاینده رود و خشکسالیهای پی در پی موجب شده تا شرایط اندرکنش این سه مؤلفه آبی تغییر نموده بطوریکه سطح آب زیرزمینی پایین رفته و جریان آب زیرزمینی از سمت و زیر سطح رودخانه به سمت مرکز آبخوان تغییر جهت داده و هیچگونه برگشت آبی از آبخوان به رودخانه وجود ندارد و شرایط زاینده بودن رودخانه از بین رفته است. جهت بررسی و اثبات شرایط موجود و مقایسه آن با سالهای قبل، از اطلاعات دو ایستگاه هیدرومتری به نام های لنج و موسیان جهت محاسبه بیلان ورودی و خروجی به رودخانه و شبکه آبیاری و زهکشی و تعیین میزان تغذیه آبخوان از رودخانه و شبکه استفاده شده است. همچنین جهت تفسیر شرایط حاکم هیدروژئولوژیکی در این محدوده نقشه همتراز سطح آب زیرزمینی،جهت جریان و نمودار توأمان سطح آب زیرزمینی و ورودی کانال آبیاری نکوآباد تهیه و مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است.
-2 مواد و روش ها
در این بخش سه موضوع مورد تجزیه و تحلیل قرار می گیرد که شامل الف- هواشناسی و هیدرولوژی ب-هیدروژئولوژی و منابع آب زیرزمینی ج- تأثیر خشکسالی بر اندرکنش مؤلفه های آب سطحی و زیرزمینی. در بخش هواشناسی و هیدرولوژی، شرایط عمومی محدوده مورد مطالعه از دیدگاه آب و هواشناسی و آبهای سطحی با استفاده از جداول، تصاویر و نمودارها توصیف می گردد. در مبحث هیدروژئولوژی نقشه های همتراز آب زیرزمینی در سالهای مختلف قبل و بعد از خشکسالیها و همچنین هیدروگراف واحد آبخوان وضعیت عمومی آب زیرزمینی را مشخص می کند.
نهتاًی تأثیر خشکسالیها بر اندرکنش مؤلفه های آب سطحی و زیرزمینی با استفاده از نمودار توأمان بیلان ورودی و خروجی رودخانه، شبکه آبیاری و نوسانات سطح آب زیرزمینی مشخص می گردد.
الف- هواشناسی و هیدرولوژی
در مطالعات هواشناسی و محاسبه پارامترهای دما، بارش و تبخیر در محدوده مطالعاتی نجف آباد، از اطلاعات و داده های 11 ایستگاه تحت پوشش وزارت نیرو استفاده گردید. بارندگی مهمترین پارامتری است که به طور مستقیم در سیکل هیدرولوژی دخالت دارد. میزان بارندگی در مناطق مختلف به عوامل متفاوتی بستگی دارد که ارتفاع یکی از مهمترین عوامل مؤثر در تغییرات بارندگی می باشد. در این راستا و با هدف تهیه نقشه همباران با توجه به آمار بارندگی ایستگاههای انتخابی نمودار گرادیان بارندگی ایستگاهها ترسیم گردید که معادله بدست آمده در یک سطح معنی دار واقع شده است. سپس با استفاده از نقشه های رقومی ارتفاعی نقشه همباران تهیه گردید.
براین اساس متوسط بارش سالانه در محدوده مطالعاتی نجف آباد از سال آبی 56-57 محاسبه و متوسط بارش سالانه در این محدوده 185/2 میلیمتر برآورد شده است. بارندگی در محدوده مورد مطالعه از رژیم مدیترانه ای تبعیت کرده و حجم عمده ریزشهای جوی در فصل های پاییز و زمستان متمرکز می باشد. بر اساس نقشه همدمای تهیه شده در محدوده مورد نظر متوسط درجه حرارت سالانه 14 درجه سانتیگراد می باشد. همچنین نقشه هم تبخیر، متوسط تبخیر در این محدوده را 2402 میلیمتر نشان می دهد.وضعیت هیدرولوژی در محدوده نجف آباد به گونه ای است که مهمترین منبع آب سطحی، رودخانه زاینده رود به طول حدود 36 کیلومتر از جنوب شرق آن عبور می کند. جهت پایش کمی و کیفی رودخانه در این محدوده دو ایستگاه هیدرومتری لنج و موسیان احداث شده است.
آمار این دو ایستگاه میزان ورودی و خروجی آب به این محدوده را نشان می دهد. از طرفی بدلیل اینکه دربازه بین دو ایستگاه، برداشت آب سطحی وجود ندارد. می توان از اختلاف حجم آب عبوری بین دو ایستگاه میزان تغذیه آبخوان از آب سطحی را برآورد نمود که نتایج آن در جدول 1 ارائه شده است. البته نقشه های تراز آب زیرزمینی و جهت جربان نیز چنین شرایطی یعنی تغذیه آبخوان از رودخانه را اثبات می کند. در نزدیکی ورودی رودخانه به محدوده مطالعاتی نجف آباد بند انحرافی نکوآباد احداث شده که از محل این بند دو رشته کانال اصلی چپ و راست منشعب شده که با مجموعه ای از کانالهای درجه دو وسه شبکه آبیاری نکوآباد را در جنوب آبخوان نجف آباد تشکیل می دهند.
