بخشی از مقاله
چکیده
امروزه همگان بر این امر اذعان دارند که کره زمین وارد دوره بحرانی از حیات خود شده است . عدم تناسب نیازهای انسان با امکانات و منابع زمین ، معضل بزرگ بشر است که موجبات نگرانی اندیشمندان را بر انگیخته است . اکنون برای همه جهانیان مشخص شده است که حرکت جامعه بشری بر اساس توسعه پایدار، تنها راه تداوم حیات روی کره زمین است .آب گنجینه مشترک انسان هاست که باید به نسل های بعدی سپرده شود و سلامت و رفاه انسان، امنیت غذایی و توسعه صنعتی همگی در مخاطره اند، مگر آنکه مدیریت یکپارچه و استفاده بهینه از منابع آب و نیز برنامه ریزی و مدیریت محیط زیست در سرلوحه سیاست ها، برنامه ها و سرمایه گذاری های کشور قرارگیرد .توسعه طرح های انتقال بین حوضه ای آب با رعایت کلیه ملاحظات زیست محیطی ، فنی، اقتصاد ی و اجتماعی آن از جمله راهکارهای نیل به اهداف توسعه پایدار در مدیریت منابع آب کشور می باشد.
حوزه زاینده رود با مساحت 41524 کیلومتر مربع، از شمال به حوضه آبریز دریاچه نمک، از شرق به حوضه های دق سرخ و کویر سیاه کوه، از جنوب به حوضه کویر ابرقو و از غرب و جنوب غرب به حوضه آبریز رودخانه کارون محدود می شود توسعه آتی حوضه مبدأ نباید به سبب کمبود آب با محدودیت چشمگیر مواجه شده و اگر حوضه مقصد زیان های وارده به حوضه مبدأ را جبران کند، اجرای طرح انتقال ممکن است توجیه پذیر باشد. حوضه آبریز کارون بزرگ در سال 1393 کسری بیلان آبی ای بیش از 70 میلیون مترمکعب در سال داشته است و این رقم در سال های آینده بیشتر خواهد شد. از سوی دیگر، با توجه به اینکه تاکنون تونل های متعدد احداث شده برای انتقال آب از حوضه کارون به زاینده رود، بیش از آنکه منجر به حل مشکل کم آبی این حوضه شود، سبب توسعه نامتوازن حوضه و ناپایداری محیط زیست رودخانه و تالاب گاوخونی شده،
این امر باعث شده برنامه های اصلی توسعه پایدار - نظیر برنامه های توسعه گردشگری اصفهان - به دلیل افزایش آلودگی، رشد بیش ازحد جمعیت، افت کیفیت آب، خشکیدن زاینده رود و ... عقیم بماند. از هر گونه تعجیل در اجرای طرح های جدید انتقال آب بین حوضه ای باید پرهیز کرد و ضمن تردید در آنها فقط در صورت تطبیق با اصول توسعه پایدار، ضوابط آمایش سرزمین و پایداری محیط زیست به تصمیم گیری درست اقدام کرد. از جمله نکات مهم، پیامدهای منفی اقتصادی، اجتماعی، زیست محیطی و سیاسی »اجرای طرح های جدید انتقال آب« در حوضه کارون بزرگ، برای مناطق پایین دست حوضه مبدأ - استان خوزستان - است.
کلمات کلیدی: زاینده رود- انتقال آب - رود کارون - پیامدهای اقتصادی - خشکسالی
مقدمه
آب یکی از بزرگترین چالش های قرن حاضر است که می تواند در آینده بسیار نزدی ک منشاء بسیاری از تحولات مثبت و منفی جهان قرار گیرد. در گذشته مشکلات و مسائل آب در مقیاس محلی مطرح بود، اما اکنون این مشکلات در مقیاس های ملی ، منطقه ای و حتی جهانی برو ز می کند. مقدار آب تجدید شونده ای که کره زمین هم اکنون دریافت می کند، معادل همان میزان آب ثابتی است که هزاران سال پیش ، دریافت می داشته است ، لذا میزان سرانه آب ، بشدت در حال کاهش است . بطوریکه کشور ما با جمعیت فعلی حدود 65 میلیون نفر دارای سرانه حدود 2000 متر مکعب برای هرنفر در سال می باشد ولی چنانچه روند فعلی افزایش جمعیت ادامه یابد، میزان سرانه آب موجود در سال 2025 به کمتراز 1000مترمکعب برای هرنفردر سال خواهد رسید.
حوزه زاینده رود با مساحت 41524 کیلومتر مربع، از شمال به حوضه آبریز دریاچه نمک، از شرق به حوضه های دق سرخ و کویر سیاه کوه، از جنوب به حوضه کویر ابرقو و از غرب و جنوب غرب به حوضه آبریز رودخانه کارون محدود می شود.
میانگین بارندگی سالانه حوضه از حداقل 50 میلی متر در شرق حوضه تا حداکثر 1500 میلی متر در سرشاخه های غرب آن متغیر بوده و به علت تامین آب شرب و صنعت دو استان اصفهان و چهارمحال و بختیاری از اهمیت ویژه ای برخوردار است. این اهمیت سبب گردیده تا در سالهای گذشته دولت با احداث تاسیسات آبی مهمی چون سد مخزنی زاینده رود و تونلهای انتقال آب اول و دوم کوهرنگ، سعی در تامین مصارف آب حوزه داشته باشد. اما با ادامه روند کنونی به علل متعدد مثل افزایش جمعیت، مدیریت ناصحیح منابع آب، الگوی کشت نامناسب و ... به نظر می رسد آینده این حوزه و ساکنان آن با خطرات جدی مواجه گردد. در این مقاله تلاش شده تا با دید سیستمی و جامع ضمن بررسی عوامل بروز خشکسالی و کم آبی راه کارهای اجرایی مقابله با آن ارایه گردد.
تقسیمبندی رودهای کشور رودهای ایران از نظر زهکشی به دوازده حوضه به شرح زیر تقسیم میگردند : o حوضه دریای خزر
o حوضه خلیج فارس و دریای عمان
o حوضه دریاچه ارومیه
o حوضه دریاچه نمک قم
o حوضه اصفهان و سیرجان
o حوضه نیریز یا بختگان
o حوضه جازموریان
o حوضه دشت کویر
o حوزه کویر لوت
o حوضه اردستان و یزد و کرمان o حوضه صحرای قره قوم
o حوضه خاوری یا هامون
حوضه دریای خزر
رودخانه های این حوضه که مساحت آن به 300،173 کیلومتر مربع میرسد به سوی دریای خزر جریان دارند. حوضه مزبور دارای شیب زیاد بوده و بیشترین اختلاف ارتفاع حوضه های کشور را که بالغ بر 5500 متر است، به خود اختصاص داده است. به همین مناسبت رودخانه های ارس، سفیدرود، هراز و اترک که دارای حوضه های آبریز کوهستانی پهناوری هستند، از طول کم و شیب زیاد برخوردار هستند و حوضه آبریز آنها غالباً از جنگل پوشیده است . از آنجائی که ریزشهای جوی سالانه این حوضه غالباً بصورت باران میباشد، از این رو آب شدن برفهای زمستانی تأثیر چندانی در تأمین آب رود خانه های آن ندارد و پوشش گیاهی متراکم که در غالب اراضی این حوضه به چشم میخورد، موجب تعدیل جریان آب آنها میگردد. بطور کلی تغییرات روزانه آبدهی رودخانه های این حوضه زیاد است و توزیع فصلی آنها دستخوش تغییرات چندانی نیست . رودخانه های ارس، سفیدرود، هراز و اترک از نظر وسعت حوضه آبریز و ویژگیهای اقلیمی و کلیماتولوژی با دیگر رودخانه های حوضه دریای خزر متفاوت هستند و آب آنها عمدتاً از ذوب تدریجی برفهای زمستانی تأمین میگردد. افزون بر آن چشمه سارهای فراوانی که از فرو رفتن ریزشهای سالانه به ویژه در ارتفاعات پدید آمدهاند، بر نظم آبدهی آنها کمک میکند .
در حوضه های دریای خزر سیزده رودخانه با مساحت آبریز بیش از هزار کیلومتر مربع وجود دارد که ارس و سفیدرود بزرگترین آنها محسوب میگردند . رودخانه های این حوضه از نظر رژیم آبدهی به سه گروه تقسیم میگردند :
o رودخانه هایی که دارای حوضه آبریز وسیع کوهستانی هستند و بیش از نیمی از ریزشهای جوی آنها را برف تشکیل میدهد. این رودخانه ها در اثر ذوب برف در فصل بهار پر آب میگردند و بر عکس آبدهی آنها در فصل تابستان به کمترین میزان خود میرسد. رودخانه های ارس، سفیدرود، هراز و اترک از این گروه بشمار میآیند.
o رودخانه هایی که بخشی از حوضه آبریز آنها را نواحی کوهستانی مرتفع و بخشی دیگر را نواحی کمارتفاع مشرف به دریای خزر تشکیل میدهد. رژیم این رودخانه ها تحت تأثیر ریزش توأم برف نواحی کوهستانی و باران مناطق کمارتفاع قرار دارد و در مقایسه با رودخانه های گروه الف، از توزیع فصلی یکنواختتری برخوردارند. رودخانه هایی چون گرگان، تجن، تالار، پلرود و شفارود جزو این گروه بشمار میآیند.
o خانه هایی که قسمت عمده حوضه آبریز آنها را مناطق جنگلی تشکیل میدهد و عمدتاً از ریزش باران تغذیه میگردند. این رودخانه ها بیشتر سیلابی هستند و از جریان آب دائمی ناچیزی برخوردارند و آبدهی فصلی تقریباً متعادلی دارند. کلیه رودخانه های کوچک این حوضه، جزو این دسته محسوب میگردند.
حوضه خلیج فارس و دریای عمان
این حوضه با مساحت 150،437 کیلومتر مربع یکی از پهناورترین حوضه های ایران محسوب میگردد و رودخانه های واقع در باختر و جنوب باختری و جنوب آبپخشان کوه های زاگرس و بشاگرد و بلوچستان را در بر میگیرد . در حوضه خلیج فارس و دریای عمانجمعاً 29 رودخانه با مساحت آبریز بیش از 1000 کیلومتر مربع وجود دارد که یا به درون کشور عراق جریان مییابند و پس از پیوستن به رودخانه دجله به خلیج فارس میریزند و یا بطور مستقیم به خلیج مزبور و یا دریای عمان وارد میگردند . بزگترین رودخانه های این حوضه به ترتیب از شمال تا جنوب خاوری عبارتند از: سیروان، کرخه، کارون، جراحی، زهره، هله، موند، کل، میناب و سرباز . رودخانه های این حوضه از نظر رژیم بارندگی و جریان آب به سه گروه زیر تقسیم میگردند :
o دامنه های غربی و جنوب غربی زاگرس: در بلندیهای این ناحیه که جزو مناطق پر باران کشور بشمار میرود، قسمت عمده ریزش در فصلهای پائیز و زمستان بصورت برف است و آب شدن آنها که از اواخر فصل زمستان آغاز میگردد و تا اواخر بهار ادامه مییابد، بخش عمده آب سالانه رودخانه های آن را تأمین میکند و در تابستان به تغذیه از آب چشمه سارها و زهکشی های زیرزمینی منحصر میشود و بالطبع از آبدهی آنها بطور منظم کاسته میگردد. باران هایی که گاه در اواخر زمستان و اوایل بهار ریزش میکنند به آب شدن برفها سرعت میبخشند و سیلاب های بزرگی را به ویژه در دشت خوزستان جاری میسازند. مهمترین رودخانه های این گروه که حدود سی درصد منابع آب سطحی کشور را به خود اختصاص دادهاند، عبارتند از: زاب کوچک، سیروان، کرخه، دز، کارون، جراحی و زهره.
o جنوب استان فارس و هرمزگان رودخانه: های این حوضه عمدتاً از ریزش باران تغذیه میشوند و ذوب برف در تأمین آب آنها اثر چندانی ندارد، به همین جهت این رودخانه ها بیشتر حالت سیلابی دارند و حجم آب آنها از میزان بارندگی سالانه که بیشتر در پاییز و زمستان ریزش میکند، پیروی مینماید. مهمترین رودخانه های این گروه عبارتند از موند و کل و میناب که با وجود پهنه شایان توجه حوضه از بارندگی ناچیزی برخوردارند و آبدهی قابل توجهی ندارند.
