بخشی از مقاله
چکیده
بسیاری بر این باورند که ریشه بسیاری از مشکلات محیط زیستی، رفتار نامناسب انسان است که معمولا از نگرش آنها سرچشمه می گیرد. بحث های گوناگونی درباره نگرش محیط زیستی وجود دارد و تحلیل های گوناگونی به شکل موردی در سراسر دنیا و ایران انجام شده که نشان دهنده اهمیت آن در مطالعات جامعه است. در این پژوهش، فراتحلیلی از مطالعاتی ارائه شده که مفهوم نگرش محیط زیستی در ایران را بررسی کرده اند. این پژوهش به شکل توصیفی-تحلیلی و کیفی و از نوع بنیادی است که دادههای 62 تحقیق را بررسی کرده است. یافته ها نشان می دهد بیشتر پژوهش ها به شکل مقاله منتشر شده، در سطح شهری، با روش پژوهشی پیمایشی و با گروه هدف دانش آموزان و دانشجویان انجام شده است.
مجموعه ای از عوامل گوناگون به عنوان عامل موثر در نگرش در این پژوهش ها مطرح شده اند مانند زمینه ای، فرهنگی، آموزش، مشارکت، رفاه اجتماعی و هنجارهای اخلاقی. گروهی نیز به بررسی نقش خانواده و مدرسه و سهم عوامل روانی مانند نگرانی های محیط زیستی در نگرش محیط زیستی پرداخته اند. به طور کلی، گرایش غیرلازم به تحقیقات کمی، استفاده ی نامناسب از فرضیه در برخی پژوهش ها، تمرکز مطالعات بر گروه های دانشجویی، آموزگاران و استادان و کم توجهی به کودکان، روستاییان، گردشگران و محیط بانان، نادیده گرفتن ابعاد مختلف نگرش و نبود چارچوب تئوریک منسجم از جمله نقایص روششناختی و محتوایی این پژوهشهاست. پیشنهاد میشود پژوهشهای آتی ضمن پوشش دادن کمبودهای یادشده، به بررسی ابعاد مختلف نگرش محیط زیستی در بین گروههای مختلف جامعه بپردازند.
.1 مقدمه
در طول دهه های گذشته رابطه بین انسان و محیط زیست به موضوعی مهم تبدیل شده است، چرا که منابع طبیعی با سرعتی تندتر از آنکه می توانند نابود شوند در حال مصرف شدن هستند - داکیت و میلفونت، . - 2004 در دهه های گذشته به مشکلات محیط زیستی از دیدگاه فنی و اقتصادی توجه می شد اما اکنون مشکلات بهحدی گسترده شدهاند که قلمرو آنها دیگر به این گونه دیدگاهها محدود نمی شود؛ امروزه بسیاری از اندیشمندان این چالش ها را دارای مفهوم اجتماعی میدانند. به عنوان نمونه، ایده ی بومشناسی اجتماعی متعلق به مورِی بوکچین، ریشه مشکلات اجتماعی را مشکلات محیط زیستی می داند
کارشناسان بر این باورند که مشکلات محیط زیستی تنها با پیشرفت های فنی سازگار با محیط زیست حل نمی شود و ایجاد تغییر در نگرش و به دنبال آن، رفتار مردم نیز موضوعی ضروری است. بنابراین باید بین نگرش مردم و حفاظت از محیط زیست، ارتباط مطلوب و کارامد برقرار شود. این باور وجود دارد که بسیاری از مشکلات، نتیجه ی رفتارهای محیط زیستی نامناسب انسانهاست که به میزان زیادی از نگرش آن ها سرچشمه می گیرد. بنابراین یکی از مسائل مهم در پژوهش های مرتبط با محیط زیست، نگرش های محیط زیستی است
گوناگونی سنتها، مذاهب و رویکردهای معنوی بشر و جهتگیریهای روانشناختی ممکن است منجر به دیدگاههای متفاوت نسبت به طبیعت و محیط زیست شود و در نهایت، انگیزه و نگرش متفاوتی نسبت به محیط به وجود آورد. تنها پس از شناسایی روابط بین نگرش هایی که مردم نسبت به محیط زیست دارند و عواملی که بر این نگرش ها تأثیرگذارند می توانیم نگرش افراد نسبت به طبیعت را بهبود بخشیم - لوهبل، مونت پاید و فونتانو، . - 2014
برخی نظریه ها کوشش کرده اند ریشه های فردی نگرش های محیط زیستی را مانند تفاوت این نگرشها در سطح ملّی شناسایی کنند، اما هنوز هم بحثهای حل نشدهای در جامعه شناسی محیط زیست وجوددارد؛ مثل این که چگونه ثروت ملّی همانند دلایل فردی با نگرانی های محیط زیستی ارتباط دارد. برخی مطالعات بر عوامل جمعیت شناختی-اجتماعی مانند جنس و سن تمرکز کرده اند. مطالعات تجربی دریافته اند که زنان بیش از مردان دغدغه مسائل محیط زیستی را دارند. حتی با کنترل مواردی چون سطح تحصیلات و درآمد افراد نیز نتیجه مشابهی به دست آمده است. بسیاری از مطالعات گذشته، بر گسترش نگرشهای محیط زیستی بین جوانان و تأثیر تجربههای گوناگون، رسانه و برنامههای مرتبط با توسعه این نگرشها تمرکز داشتهاند
رفتارهای انسانی بر مسائل محیط زیستی تاثیر می گذارد و حل این مشکلات نیاز به تغییر این رفتارها دارد. روانشناسی به عنوان علم مطالعه ی رفتار می تواند سهم اساسی در ایجاد این تغییر داشته باشد - شولتز، . - 2002 بسیاری از روانشناسان و جامعهشناسان سالها به تحقیق و بررسی ریشههای مستقیم و غیرمستقیم رفتارهای محیط زیستی پرداختهاند. پاسخ دادن به این سؤال که چرا مردم رفتارهای مثبت محیط زیستی دارند و یا موانع رفتارهای مثبت محیط زیستی چه هستند، موضوعی پیچیده است. رفتار مثبت محیط زیستی، به رفتاری گفته می شود که در پی کمینهسازی اثرات منفی بر محیط زیست طبیعی است. نظریههای بسیاری به بررسی رابطه بین دانش محیط زیستی، آگاهی محیط زیستی و رفتارهای مثبت محیط زیستی پرداخته اند
یکی از این نظریهها، نظریهی رفتار برنامه ریزی شده آیزن و فیشبین - 1985 - از راه بررسی تأثیرات کنترل ارادی رفتار افراد است که توسعه یافته نظریه ی اقدام منطقی ست. نظریه رفتار برنامه ریزی شده بر این فرض استوار است که نگرش، به واسطه نیت رفتار بر رفتار تأثیرگذار است. از آن جا که دانش، به عنوان عامل تأثیرگذار بر نگرش است، بنابراین رابطه بین دانش و رفتار نیز به واسطه نیت رفتار است.
افزون بر این، هنجارهای ذهنی نیز به واسطه نیت رفتاری بر رفتار، اثرگذار است. لازم به ذکر است که اگر چه دانش کلی درباره محیط به عنوان یکی از عوامل مؤثر بر نگرش مطرح شده، اما این دانش به میزان زیادی با رفتار محیط زیستی مرتبط نیست چرا که رابطه اش با رفتار، به واسطه نگرش محیط زیستی و نیت رفتاری، کمرنگ شده است
هایز - 1986 - بیان میکند که از دو نوع نگرش محیط زیستی برای پیش بینی رفتار محیط زیستی استفاده شده است: نگرش نسبت به محیط و نگرش نسبت به رفتار محیط زیستی. هدف نگرش اول، خود محیط طبیعی یا بعضی از جنبه های آن مانند کیفیت هواست. نگرش دوم، نگرش نسبت به رفتار محیط زیستی مانند بازیافت است
شولتز - 2000 - بیان می کند نوع نگرش افراد به محیط زیست ریشه در نظام ارزشی آنها دارد. این نگرشها عبارتند از: نگرش خودمحوری، نگرش نوع دوستی، و نگرش محیط زیستی. نگرش خودمحوری بر افراد متمرکز است. در واقع در این نوع نگرش، نگرانی افراد درباره مسائل محیط زیستی به خاطر خودشان است و شخص زمانی هزینه ای برای حفظ محیط زیست متقبل خواهد شد که فوایدی برایش داشته باشد. این نگرانی ها شامل سلامت فردی، رفاه اقتصادی، کیفیت زندگی و فراهم بودن امکانات است.
نگرش نوع دوستی عبارت است از علاقه به آسایش سایر افراد شامل دوستان، خانواده، اجتماع، نسل آینده یا بشریت. در این نوع نگرش، فرد زمانی هزینه ای برای حفظ محیط می پردازد که منجر به حفظ سایر موجودات انسانی شود. سرانجام، نگرش محیط زیستی که بر همه موجودات زنده شامل گیاهان، حیوانات، اکوسیستم و زیست کره متمرکز است. در این گونه نگرش، توجه فرد معطوف به گونه های دیگر محیط طبیعی است
در مجموع، بحث های گوناگونی درباره رفتار، دانش و نگرش محیط زیستی در جامعه علمی وجود دارد و مدلها و تحلیلهای گوناگونی به شکل موردی در سراسر دنیا و از جمله ایران انجام شده که نشان دهنده اهمیت این موضوع در ساختارهای اجتماعی بشر است. از این رو و با توجه به موارد گفته شده در این بخش و نیز نقش مهم مفهوم نگرش و تأثیری که به واسطهی نیت رفتاری بر رفتار افراد دارد، در این پژوهش به بررسی مطالعاتی پرداخته شده که در سال های اخیر، مفهوم نگرش محیط زیستی را بین گروه های مختلف در ایران بررسی کرده اند. از آن جا که تاکنون مرور جامعی بر تحقیقات و یافتههای این نوع پژوهشها در ایران انجام نشده، هدف این مطالعه، ارائه فراتحلیلی از این گونه پژوهشهاست که در بخشهای گوناگون دانشگاهی کشور انجام شدهاند.
.2 روش پژوهش
در جمع بندی داده های پژوهش حاضر، به پژوهش هایی که دارای وجوه و عناصر مشابهی در حیطه ی نگرش محیط زیستی هستند توجه شده است. جامعه آماری شامل تحقیقات تجربی، طرحهای تحقیقاتی، پایاننامهها، مقالات علمی پژوهشی و مجلات تخصصی است و سعی شده تا حد ممکن همه تحقیقات این حوزه شناسایی و از یافته های آن ها استفاده شود.
با توجه به مطالعات نخستین و با گردآوری موارد در دسترس از طریق منابع اطلاعاتی دانشگاه ها و مراکز علمی و اجرایی مختلف، و با توجه به این که هدف بررسی پژوهش هایی است که تنها به موضوع نگرش محیط زیستی پرداخته اند، بنابراین داده های مربوط این تحقیق به صورت تمام شماری گردآوری شده است.
روش انجام پژوهش، توصیفی تحلیلی با ماهیت کیفی و از نوع تحقیقات بنیادی است. در عین حال برای پاسخگویی به پرسش پژوهش، افزون بر اطلاعات کیفی، یافتههای پژوهشهای کمی سایر پژوهشگران نیز تحلیل و استفاده شده است. در فرایند تحقیق، نخست برای گردآوری اطلاعات باتوجّه به مسأله و سئوالات پژوهش، منابع، شناسایی و با مطالعه دقیق از نکات مرتبط یادداشتبرداری و پس از بازبینی، یافتهها تجزیه و تحلیل و بررسی شد.
