بخشی از مقاله
چکیده
اثرات مخرب برداشت مصالح آبرفتی از رودخانهها و اراضی کشاورزی در بعضی از شهرهای کشور همانند شهر مهاباد به ویژه در رودخانه منتهی به سد یوسفکند به اوج رسیده و باعث بروز مشکلات فراوانی مانند آلودگی آبهای جاری، تغییر رژیم رودخانه و تغییر در مورفولوژی رودخانه و همچنین افزایش خطر سیل شدهاست.
در این مقاله اثرات برداشت مصالح رودخانه-ای بر فرسایش بستر و ساحل رودخانه جانداران مورد ارزیابی قرارگرفتهاست. در بازدیدهای میدانی صورتگرفته از مسیر آبراهه اثرات فرسایشی برداشتها بر ساحل و بستر رودخانه شناسایی گردید. مطابق نتایج، تغییرات شدیدی در مورفولوژی رودخانه جانداران درنتیجه برداشتهای بیرویه ایجاد شده است.
مقدمه
رودخانهها سیستمهاییکاملاً متغیر هستند که مرزهای جانبی و مشخصات ریختشناسی آنها در طول زمان و بهطور پیوسته درحال تغییر است. همچنین رودخانهها نسبت به مشخصات هندسی خود که به طور طبیعی یا مصنوعی - دخالت بشر - ایجاد میشود حساسیت و عکسالعمل نشان میدهند. رودخانهها جدا از تغییرات طبیعی خود، امروزه تحتتأثیر فعالیتهای مؤثر انسان، در معرض دگرگونیهای شدیدی قرار دارند. این مسئله خصوصا در مورد رودخانههایی که از میان شهرها گذر میکنند مصداق عینی پیدا میکند
تخریب پوشش گیاهی حوضه آبخیزها، مهار رودخانهها از طریق احداث سد، آلودگیهای ناشی از تخلیه فاضلابها و بهرهبرداری از شن و ماسه هر یک به شکلی در دگرگونی رودخانهها مؤثرند. لازم به توضیح است که پیامدهای سوء اینگونه فعالیتها میتواند برای انسان بسیار گران تمام شود، زیرا حیات اقتصادی و اجتماعی هر کشوری که نقش رودخانهها در مسایل اقتصادی و اجتماعی انها موثر است، به رودخانهها نیز وابسته است. همچنین برداشت رسوبات آبرفتی از بستر رودخانهها موجب تغییرات مورفودینامیکی میشود که این تغییرات محدود به محل استخراج و برداشت نیست بلکه کیلومترها بالاتر و پائینتر از آن نیز ظاهر میشود.
علاوه بر اثراتی که برداشت مصالح بر شرایط ریختشناسی، هیدرولیکی، فرسایش، رسوبگذاری و زیستمحیطی رودخانه میگذارد، نتیجه برداشت مصالح ایجاد گودالهایی در محلهای برداشت است که طبق تحقیقات صورت گرفته به مرور زمان به پائیندست و بالادست حرکت کرده و ضمن حرکت اثرات تخریبی زیادی به بار میآورد
طبق گزارشاتی که در چندساله اخیر از خسارات ناشی از برداشت مصالح در کشورهای مختلف دنیا ثبت شدهاست، برداشت این مصالح خسارات فراوانی را به اکوسیستم منطقه و همچنین اقتصاد جوامع بشری وارد کرده است که همین مسئله دلیلی برای انجام تحقیقات همهجانبه در خصوص قانونمند نمودن برداشت مصالح شده است. در یک نمونه از این گزارشات که از رودخانه میسوری در آمریکا ثبت شده است خسارت ناشی از برداشت غیراصولی مصالح در این رودخانه بیشتر از کل عایداتی است که در زمینههای مختلف نصیب بهرهبرداران شده است
آب رودخانه جانداران مهاباد از میان ارتفاعات سردشت و پیرانشهر وارد سد اصلی مهاباد شده و از به هم پیوستن دو شاخه اصلی بیطاس و ده بکر به وجود می آید. پس از گذشتن از شمال غربی مهاباد در غرب سیمینه رود و شرق گدار - قادر چای - وارد رود جانداران که از داخل شهر میگذرد و سپس وارد دریاچه ارومیه می شود میگذزد.بر روی این رودخانه نیز سدی احداث گردیده که علاوه بر تولید برق، آب مشروب شهر را نیز تامین می کند. سد انحرافی دیگری در 8 کیلومتری مهاباد در محلی به نام یوسف کندی جهت آبیاری اراضی ساخته شده است
منبع تغذیه رودخانه نزولات جوی از دامنههای شرقی کوههای زاگرس سرچشمه میگیرد و در جهت غرب به جنوب جریان دارد. میانگین بارندگی سالانه درحوضه آبریز آن 350 میلیمتر میباشد. طول رودخانه 13 کیلومتر، شیب بستر کوهستانی آن 2/87درصد، شیب بستر جلگه ای/ .09 درصد و شیب متوسط بستر آن 4 درصد می باشد
شکل .1 موقعیت منطقه و بازه مورد مطالعه از رودخانه جانداران مهاباد
محدوده مورد مطالعه دراین مقاله کل مسیر روخانه به طول 13 کیلومتر میباشد که موقعیت آن در شکل 1 نشان داده شده است.
روش تحقیق
به منظور شناسایی اثرات برداشت شن و ماسه بر فرسایش بستر و ساحل رودخانه جانداران، بعد از مطالعات کتابخانهای بهویژه بهمنظور آشنایی با روش کار و نتایج کارهای صورتگرفته پیشین، در چهار نوبت از بازه مورد مطالعه رودخانه مهاباد بازدید میدانی صورت گرفت و مسیر آبراهه در محل، بالادست و پاییندست محلهای برداشت مورد بررسی دقیق قرار گرفت و طی اندازهگیریهایی که از سواحل رودخانه به عمل آمد مکانهایی که تغییراتی در آنها شکل گرفته ثبت و فرسایش صورتگرفته در بستر و ساحل رودخانه، در اثر برداشت شن و ماسه شناسایی و مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت.
