بخشی از مقاله
چکیده
فساد و مبارزه با آن امروزه در بسیاری از کشورهای مختلف جهان به عنوان یک مسئله اساسی موردنظر است. مهمترین علل فساد اقتصادی در بخش عمومی به تصدی های دولت در اقتصاد مربوط میشود و شامل محدودیت های تجاری، یارانه های صنعتی، کنترل قیمت ها، نرخ های چندگانه ارزی، دستمزدهای پایین در خدمات دولتی، تجاری است . فساد اقتصادی سبب کاهش سرمایه گذاری و کندی رشد اقتصادی و در نهایت باعث عدم تحقق اهداف توسعه اقتصادی در کشور میشود. درآمد های مالیاتی کاهش مییابد و کیفیت زیر ساخت های اقتصادی و خدمات عمومی تنزل پیدا میکند.
اساسیترین سیاست های مبارزه با فساد اقتصادی و اصلاحات اقتصادی شامل ایجاد نهادهایی بدین منظور، افزایش دستمزدهای بخش عمومی، حسابرسی مالی دقیق، استقلال رسانههای ارتباط جمعی، استقلال دستگاه قضایی، مشارکت شهروندان، تمرکز زدایی و اصلاح فرهنگ جامعه است که می توان در اقتصاد کشور پویایی ایجاد نمود و در نهایت باعث رشد و شکوفایی در اقتصاد ملی شود. ظهور فساد اداری قدمتی به درازی جامعه بشری دارد و رابطه آن با توسعه نظام سیاسی مستقیم است تا جایی که پیدایش آن میتواند موجب اخلال در نظام سیاسی یک کشور شود.
بررسی ریشههای فساد اداری ما را به دلایلی رهنمون میسازد که موجد محیطی است که در بستر آن عوامل انسانی جرات مییابند تا به راحتی با سوء استفاده از موقعیت شغلی ایجاد شده، دست به اقداماتی بزنند که در پرتو آن حقوق اجتماعی، اقتصادی و سیاسی شهروندان نقض و یا حق مسلم فرد یا گروهی به آسانی پایمال یا به ناحق به دیگری واگذار شود. برخی از این دلایل را در ابهام مقررات قوانین و روشها، کیفیت کار نظام دیوان سالاری، سطح دستمزدها در بخش دولتی، سیستم تنبیه و مجازات و نظارتهای سازمانی میتوان دید که با مطالعه دقیق و رفع آن شایسته است امیدوار به اصلاح نظام اداری بود.
مقدمه
نظام اداری هر جامعه بازوی اجرایی نظام سیاسی آن جامعه است و عملکرد درست یا نادرست آن میتواند نظام سیاسی را تداوم بخشد یا از مشروعیت بیندازد. بنابراین توجه بنیادی به نظام اداری هر جامعه و آسیب شناسی دقیق آن - فساد اداری - میتواند کمک بزرگی به سیاست گذاران آن جامعه باشد که با تشخیص به موقع، بتوانند راه حلهای لازم را بیندیشند.
فساد اداری، بیماری انکارناپذیر همه حکومت ها است و تاریخ آن به قدمت پیدایش جوامع انسانی است. فساد اداری که بستر آن، نظام اداری کشور و اداره امور دولتی است، به عنوان معضلی گریبانگیر بسیاری از جوامع توسعه یافته و در حال توسعه میباشد و با حرکت رو به جلو جوامع، نمود بیشتری مییابد - هیود، - 50 :1381 و منجر به اخلال در روند توسعه میشود. - ربیعی، . - 1: 1381 مطالعه تاریخ تمدنهای قدیم نشان میدهد، فساد اداری حتی منشاء برخی از جنگها و سقوط حکومتها بوده است.
قدمت فساد اداری که به اندازه دیرینگی مفهوم دولت است، با قدرت و ثروت رابطه دارد. - نامغ، - 59 :1376 به همین جهت پیدایش فساد، به چگونگی اداره امور عمومی مرتبط میگردد و سعادت و رفاه همگانی را هدف قرار میدهد. فساد یکی از مظاهر رفتار ضد اجتماعی است که مزایایی را خارج از قاعده و برخلاف هنجارهای اخلاقی و قانونی به مرتکبین خود میدهد و در مقابل قدرت بهبود شرایط زندگی سایرین را تضعیف میکند. - ربیعی، - 29: 1383
این بدان معناست که کارمندان برای کسب درآمدهای ناشی از فساد اداری به عنوان یکی از کارکردهای موقعیت انحصاری خود برای یک خدمت یا عمل، قدرتشان در تصمیم گیری نسبت به این که چه کسی باید چقدر بگیرد و درجهای که تا آن درجه، اعمال آنها پاسخگو میباشد، موقعیت دارند. فساد اقتصادی به یکی از مشکلات مهم کشورهای در حال توسعه تبدیل گردیده است، عدهای براین عقیدهاند کهاصولاً راهی برای حل این مشکل وجود ندارد. عدهای نیز برآنند که مجازات و تنبیه عاملین فساد تنها راه حل مشکلات مقابله با فساد اقتصادی است.
مشکل فساد اقتصادی حل نخواهد شد، مگر آنکه عوامل و ریشههای بروز این پدیده زشت را کشف و ریشهکنی این عوامل را برای مقابله با فساد مهیا گردد. هدف اصلی اصلاحات اقتصادی، ایجاد بازارهای رقابتی و برطرف کردن عوامل اغتشاش در قیمتها است تا از این طریق فضای مهآلود و تیره اقتصادی جای خود را به شفافیت دهد و کارایی اقتصادی جای رفتارهای نامعقول، فرصتطلب و غیر موجه را بگیرد.
نظام اداری عاری از فساد، زمینه دستیابی دولتها به توسعه و بهره مند شدن از تأثیرات مثبت آن را با کاستن از هزینههای سربار و اضافی به جامعه، ممکن میسازد. درحالی که نظام اداری فاسد، با مصروف داشتن منابع مالی مختص به توسعه جامعه، به مثابه باتلاقی عمل میکند که منابع را در خودش فرو میبرد و یا حداقل با افزایش قیمت معاملات، توسعه پایدار را مختل و امکان پیش بینی وضعیت اقتصادی را محدود میسازد. - فرج وند، - 56 :1382 از این رو فساد اداری با آسیب زدن به توسعه، مانع رشد رقابت سالم و عدالت اجتماعی میشود.
گزارشهای مطبوعاتی و رسانهای در کشورهای مختلف به خوبی نشان میدهد که فساد اداری مختص کشورهای در حال توسعه نبوده و در کشورهای توسعه یافته و هم چنین کشورهای سوسیالیستی سابق نیز سابقه دارد. - ربیعی، همان: . - 12 در کنار آمار و ارقام داخلی گزارش های سازمانهای بینالمللی به خصوص سازمان شفافیت بینالملل نیز حاکی از وضعیت نگرانکننده فساد در ایران بوده است. - ابراهیم آبادی، - 197 :1383
در حال حاضر، فساد به میزان زیادی در جوامع رشد نموده است و پیامدهای ضد توسعهای آن برای همگان آشکار شده است. برخی از دلایل این امر متوجه کاستیها و ساختارهای موجود در نظام اداری است. در کمتر سازمان اداری میتوان بدون پرداخت رشوه، کاری از پیش برد. در بسیاری از ادارات، سازمانها، وزارتخانهها و شهرداری ها تنها رشوه و رابطه به جای ضابطه، در انجام امور اداری کارساز است.
برخی از نیروهای انتظامی و راهنمایی و رانندگی بهصورت علنی از شهروندان رشوه مطالبه میکنند. اعطای پست ها در سازمان های مختلف حتی در دانشگاه ها نه براساس ضابطه، صلاحیت و شایستگی، بلکه براساس رابطه مداری و باند بازی صورت میگیرد. تصدی برخی مشاغل و یا عضویت در هیئت مدیرههای گوناگون با عناوین مختلف هم چون مشاور که با هدف ایجاد رابطه و سوءاستفاده از موقعیت شغلی صورت میگیرد، امری متداول است.
مبارزه با فساد قبل از هر چیز مستلزم شناسایی عمق فساد و همین طور شناسایی افراد فاسد و سوءاستفاده کننده است. - اثنی عشری، - 34 :1381 این که آیا برنامهها و اقدامات اخیر حکومت در مبارزه با فساد جدی، مستمر و صادقانه است یا خیر، از سؤال هایی است که ذهن را به خود مشغول میسازد. یکی از اقدامات مؤثر و کارآمد در مسیر مبارزه با فساد اداری و اقتصادی، شناسایی مفهوم فساد اداری و اقتصادی می باشد.
-1مفاهیم
-1-1مفهوم فساد اداری
ریشه »فساد اداری« در لغت به معنای »شکستن« است. فساد در اصطلاح؛ بیرون رفتن از حد اعتدال است که با سوءاستفاده از امکانات و منابع عمومی در جهت کسب منافع شخصی تبلور مییابد. - ربیعی، همان: - 29 فساد از لحاظ حقوقی، رفتار منحرف شده از ضوابط و وظایف رسمی یک نقش عمومی است که بنا به ملاحظات خصوصی یا ملاحظات قومی و منطقهای رخ میدهد و معمولاً برای موضوعاتی نظیر حکومتهای فاسد و فقیر و اعمالی که از دستگاههای فعال آنها سر میزند، به کار میرود.
فساد عمدتاً در دو سطح قابل اشاره است؛ سطح اول، مفاسدی است که عمدتاً با نخبگان سیاسی سر و کار دارد و کارمندان عالی رتبه و مقامات ارشد دولتها را مشغول خود میسازد و سطح دوم، میان کارمندان رده پایینی است که در این نوع مفاسد، رشوههای عمومی و کارسازیهای غیرقانونی با بخش خصوصی و جامعه صورت می گیرد.
بررسی های تجربی نشان میدهد که فساد اداری در رده های میانی و پایین نظام اداری تا حدود زیادی به میزان فساد در بین سیاستمداران و کارمندان عالی رتبه بستگی دارد. همچنین در یک محیط سیاسی فاسد، کارمندان ردههای میانی که مرتکب فساد اداری میشوند، کمتر نگران کشف جرم هستند چون الباًغ میان مسؤولان رده بالا و مدیران میانی نوعی تبانی برای چشمپوشی متقابل وجود دارد. - مردانی، :1375 - 69
از یک بعد فساد به سه دسته؛ فساد اقتصادی - اعمال و رفتاری غیرقانونی که باعث ازدیاد ثروت و شکاف عمیق طبقاتی در جامعه میگردد و اختلال در نظم اقتصادی را در پی دارد - ، فساد اداری - شامل کمکاری، کاغذبازی، اهمال، دیوانسالاری، سوءاستفاده از قدرت و ارتشاء و اختلاس - و فساد فرهنگی - هر فعل یا ترک فعل که باعث مخدوش کردن یا ایراد صدمه به باورها و ارزشها و اعتقادات جامعه گردد - قابل تقسیم است. - محمدنبی، - 23 :1380 از منظر دیگر، فساد را میتوان به سه دسته؛ فساد سیاسی - انحراف و یا تخطی از نرمها، هنجارهای رسمی و مدون، اصول اساسی اخلاقی و مقررات دولتی یا سوءاستفاده از قدرت دولتی واگذار شده، به وسیله رهبران سیاسی برای کسب منافع خصوصی و شخصی با هدف افزایش قدرت و ثروت است. - صالحی، - 1388
