بخشی از مقاله
چکیده
فرسایش ناشی از فعالیتهای انسان و عدم رعایت الگوی مناسب و متناسب با موقعیت و شرایط و توپوگرافی اراضی، فعالیت، اشتغال و تولید پایدار در این گونه اراضی را در معرض خطر قرار داده است. شکل شدت فرسایش و عدم صرفه اقتصادی کشت گیاهان زراعی یکساله در اراضی شیبدار بعلت عملکرد پایین بیان کننده اهمیت تغییر الگوی کشت در اراضی شیب دار است.
با توجه به مشکلات موجود و شرایط اقلیمی،موقعیت جغرافیایی و وجود منابع آب سطحی فراوان که بیانگر وجود استعداد و پتانسیل بالای این شهرستان در زمینه توسعه باغات است تغییر در شیوه بهره برداری از اراضی شیبدار این شهرستان مورد بررسی و مطالعه قرار گرفت.نتایج حاصل از مطالعه این موضوع بیانگر این واقعیت است که توسعه باغات در اراضی شیبدار راه حل مناسبی برای جلوگیری از فرسایش خاک،افزایش درآمد،ایجاد اشتغال و جلوگیری از مهاجرت روستاییان است. توسعه باغات علاوه بر اینکه باعث ایجاد اشتغال کشاورزان می شود صنایع جانبی حاصل از توسعه باغات از قبیل صنایع تبدیلی، نگهداری، سورتینگ و بسته بندی، حمل و نقل، تجارت و صنعت توریسم به طور غیر مستقیم زمینه های ایجاد اشتغال را برای شهرستان به ارمغان می آورد.
.1 مقدمه
افزایش روز افزون جمعیت و به تبع آن بالا رفتن نیازهای غذایی و اشتغال جامعه رو به رشد، استفاده بهینه و علمی از منابع موجود و مورد استفاده را می طلبد. برنامه ریزی در جهت تبدیل وضع موجود به وضع مطلوب و بررسی و شناسایی عمیق، دقیق و همه جانبه عوامل و منابع تولید به منظور رفع محدودیتها و پیدا کردن راهکارهای علمی و عملی در راستای افزایش بهره وری از آنها از جمله مواردی است که باید مورد توجه قرار گیرد. متاسفانه خاک، که منبع تولید نیازهای غذایی است به علت استفاده های غیر فنی و نابجا،دائماً در حا ل تخریب و فرسایش می باشد
خاک یکی از مهمترین منابع طبیعی هر کشوری است. امروزه فرسایش خاک به عنوان خطری برای رفاه انسان و حتی برای حیات او به شمار میرود. در مناطقی که فرسایش کنترل نمیشود خاکها به تدریج تخریب و حاصلخیزی خود را از دست میدهند. فرسایش نه تنها سبب کاهش حاصلخیزی خاک و متروک شدن آن میشود بلکه با رسوب گذاری مواد در آبراهه هاو مخازن سدها، زیانهای زیادی را به بار می آورد. بنابراین حفاظت از آن از اهمیت زیادی برخوردار است. اگر استفاده از خاک بر اساس شناسایی استعداد و قدرت تولیدی آن و مبتنی بر رعایت اصول صحیح و علمی باشد خاک از بین نمی رود فقط در سایه حمایت پوشش نباتی - درختان و گیاهان - بوده که فرسایش خاک بسیار کند شده و تعادلی میگردد
بهره برداری بی رویه و نابجا توازن تبدیل و تخریب خاک را به هم زده و امروزه شخم در جهت شیب و کاشت محصولات زراعی در این اراضی که شامل بخش وسیعی از اراضی شهرستان پیرانشهر می باشد خطر فرسایش خاک و تخریب این اراضی را دو چندان کرده است. فعالیتهای زراعی در اینگونه اراضی مقرون به صرفه نیست ادامه این روند باعث پایین آمدن حاصلخیزی خاک و کاهش درآمد کشاورزان میگردد. بنابراین روستائیان برای کسب درآمد بیشتر مجبور به ترک روستا میشوند
در واقع این فعالیتهای غیر فنی بستر و زمینه فرسایشهای آبی شدید را فراهم نموده و سالانه حجم بسیار بالایی از این خاکها شسته و از بین میرود. با علم و آگاهی از اینکه منشاء و عامل اصلی این پدیده های نا مطلوب دخالت بی جا و بهره برداریهای غیر اصولی و نامتعادل و غیر علمی از منابع طبیعی است که اشتغال و تولید پایدار را در معرض تهدید قرار میدهد. زمان آن فرا رسیده که شیوه های جدید و نوین بهره برداری - متناسب با معیارهای توسعه پایدار - مورد استفاده قرار گیرد.
برای اجتناب از تکرار مشکلات و هدر رفتن منابع و توسعه کشاورزی پایدار و ایجاد اشتغال بایستی از منابع خدادادی به درستی و بجا استفاده کرد. ظرفیتهای تولید مناطق مختلف از نظر آبخاک و اکولوژی سنجیده و مناسبترین عملیات، فعالیت و محصولات را برای هر منطقه در نظر گرفت. این تحقیق برانگیخته ازمطالعات کتابخانه ای با توجه به مشاهدات میدانی و تجربیات فعالیت در امورات کشاورزی شهرستان صورت گرفته و سعی شده با توجه به وضعیت موجود مشکلات و چالشهای پیش رو، به منظور دستیابی به وضع مطلوب مورد بررسی قرار گیرد و راهکارهای ضروری آن ارائه شوند
هدف از این بررسی توجه به استعداد و پتانسیلهای خوب شهرستان - خاک وآّب - که بصورت نامطلوب مورد بهره برداری قرار می گیرد و این شیوه بهره برداری موجب فرسایش خاک و هدر رفتن منابع طبیعی می شود. بنابراین تغییر الگوی کشت و تبدیل اراضی شیبدار به باغات راه مناسبی برای جلوگیری از فرسایش خاک می با شد بررسی مشکلات و چالشهای توسعه باغات را شناسایی و ارائه راهکارهای لازم به منظور حل مشکل و رسیدن به اهداف مورد نظر است و هدف مورد نظر توسعه باغات در اراضی شیبدار به منظور استفاده بهینه از منابع موجود و بالا بردن درآمد کشاورزان، کاهش ریسک تولید، ایجاد اشتغال و جلوگیری از مهاجرت روستائیان است
برای رسیدن به هدف مورد نظر، مطالعه و تحقیقات همه جانبه به منظور بررسی ظرفیتهای تولیدی مناطق مختلف و تعیین ارقام سازگار با شرایط آب و هوایی الزامی است. نتایج عدم بررسی و مطالعه در باغات احداثی در بعضی از مناطق شهرستان در اجرای طرح های توسعه باغات در قالب طرحهای ریاست جمهوری و طرح طوبیکاملاً مشهود است. خاک یکی از مهمترین منابع طبیعی هر کشوری است.
امروزه فرسایش خاک به عنوان خطری برای رفاه انسان و حتی برای حیات او به شمار میرود. در مناطقی که فرسایش کنترل نمیشود خاکها به تدریج تخریب و حاصلخیزی خود را از دست میدهند. فرسایش نه تنها سبب کاهش حاصلخیزی خاک و متروک شدن آن میشود بلکه با رسوب گذاری مواد در آبراهه هاو مخازن سدها، زیانهای زیادی را به بار می آورد. بنابراین حفاظت از آن از اهمیت زیادی برخوردار است. اگر استفاده از خاک بر اساس شناسایی استعداد و قدرت تولیدی آن و مبتنی بر رعایت اصول صحیح و علمی باشد خاک از بین نمیرود فقط در سایه حمایت پوشش نباتی - درختان و گیاهان - بوده که فرسایش خاک بسیار کند شده و تعادلی میگردد
2. وضعیت شهرستان پیرانشهر
شهرستان پیرانشهر با وسعت 2259 کیلومتر مربع و تعداد 150 روستا با بیش از 7500 بهره بردار ، بیش از 31 درصد اشتغال در این شهرستان را بخش کشاورزی به خود اختصاص داده است. برابر آمارهای هواشناسی متوسط بارندگی سالیانه 550 میلیمتر بوده جمعیت روستائی شاغل در بخش کشاورزی 41273 نفر میباشد - آمار نفوس مسکن ، - 85 شهرستان پیرانشهر دارای اقلیمی کوهستانی است که درجنوب غربی استان اذربایجان غربی واقع شده است. علاوه بر این وجود استعداد و پتانسیلهای بالا از نظر میزان بارندگی - به طور متوسط 550 میلیمتر در سال - ، حدود 50 هزار هکتاراراضی زراعی، 6 رودخانه دائمی و پرآب با آورد سالانه بالای 800 میلیون متر مکعب - بنا به آمارهای موجود در امور آب شهرستان - مزیت منحصر به فردی را برای توسعه باغات در این شهرستان به وجود آورده است. اراضی شیبدار شهرستان که بالغ بر 12500 هکتار می باشد و حدود 25 درصد اراضی کل شهرستان را در بر می گیردکهاکثراً زیرکشت محصولات زراعی است
با وجودمنابع آب فراوان در سطح شهرستان، امکان تأمین آب اکثراراضی دیم شیبدار،و وجود بارندگیهای خوب - متوسط سالانه 550 میلیمتر - زمینه توسعه باغات فراهم است. بنابراین در یک منطقه محصولات بر اساس مزیت نسبی رتبه بندی میشوند و الگوی کشت بر اساس اصل مزیت نسبی خواهد بود که این امر به نوبه خود سبب افزایش بهره وری و استفاده بهینه از منابع تولیدی میگردد. با توجه به محدودیتهای سرمایه ای و اقلیمی و تکنولوژی در بخش کشاوزری گام برداشتن بر اساس اصل مزیت نسبی اهمیت بالایی دارد. پتانسیل موجود در شهرستان وامکان تامین آب قسمت اعظم اراضی دیم و وجود بارندگی بالای 500 میلی متر زمینه برای تغیر الگوی بهر برداری و توسعه باغات در این گونه اراضی فراهم است که با انجام این عمل نه تنها درامد کشاورزان افزایش پیدا می کند و از فرسایش خاک جلو گیری بعمل می آید بلکه زمینه ایجاد اشتغال روستانشینان نیز فراهم می نماید و همچنین به دلیل ایجاد چشم انداز های زیبا ناشی ازتوسعه باغات باعث رونق صنعت تورسیم می شود
با توجه به موارد اشاره شده و اهمیت فوق العاده موضوع تغییر الگوی کشت، و شیوه بهره برداری فعلی در اینگونه اراضی لازم وضروری است. با توجه به اینکه توسعه باغات در اینگونه اراضی یکی از راهکارهای مقابله با مشکلات پیش روست، با مطالعه مشکلات و شناخت چالشهای موجود و ارائه راحلهای علمی و عملی میتوان به اهداف مورد نظر دست یافت. امروزه مهمترین موضوع ایجاد کسب و کار و درآمد برای جمعیت روستائی و جلوگیری از مهاجرت آنها، جلوگیری از فرسایش خاک و ارائه راهکارهای مناسب برای استفاده بهینه از منابع تولید است
باتوجه به اینکه اکثر فعالیتهای کشاورزی دراینگونه اراضی سنتی است و راندمان تولید بسیار پایین میباشد پرداختن به این فعالیتها دراین اراضی صرفه اقتصادی نداشته و در صورت ادامه، نه تنها باعث فرسایش بیش از حد اراضی زراعی شیبدارمی شود بلکه فقر اراضی زراعی ناشی از فرسایش باعث رها شدن آنها و در نهایت مهاجرت بهره برداران، توسعه حاشیه نشینی و شغلهای کاذب درشهر میشود
.3 مشکلات توسعه باغات در اراضی شیبدار
ضعیف بودن حمایت های مالی و سرمایه گذاری در بخش باغبانی، عدم اسقرار نظام تولیدی نهال استاندارد، ضعف دانش و مهارت تولید کنندگان باغی و نارسایی در تامین و عرضه به هنگام و کافی نهاده های باغبانی، فعالیتهای انفرادی درزمنه عرضه محصولات باغی که رقابت نا سالمی را دربازاربوجود می آورد وهمچنین عدم دسترسی به ارقام جدید - کمی و کیفی - و پایین بودن کیفیت برخی از محصولات و پایین بودن بازار پسندی آنها وبالابودن هزینه های احداث باغ در اراضی شیبذارازجمله مشکلات موجوددرزمینه توسعه باغات میباشند
.4 عوامل مؤثر در فرسایش خاک
فرسایش خاک یک مشکل جهانی است که بطور جدی تولید و اشتغال پایدار را تهدید می کند جلو گیری از فرسایش خاک به منظور حفظ ثروتهای ارزشمند امری حیاتی به شمار می رود. زهتابیان و خسروی در سال 1384 بیان می کنند :مدیریت کشاورزی در حوضه آبخیزی جهت رسیدن به توسعه پایدار، انجام عملیات زراعی مناسب در اراضی است. گزارشهای - kirkby and morgan, 1980 - نشان میدهد که فرسایش خاک بوسیله آب به عنوان یکی از مهمترین مشکلات کشاورزان در جهان است و بر اساس گزراشهای رفاهی - 1996 - کاهش حاصلخیزی خاک بر اثر فرسایش، دلیل اصلی پایین آمدن تولید محصولات کشاورزی در خاکهای ایران است
مقاری - 1368 - و غفاری - 1998 - از مطالعات خود بر روی حوضه آبخیز رودخانه علا مرودشت نتیجه گرفت که بهره برداری بی رویه و نا بجا از اراضی منجر به افزایش فرسایش می شود. نبی پی لشکربان در سال - 2000 - اقدام به بررسی اثرات تغیر کاربری اراضی بر میزان فرسایش و رسوب نمود. نامبرده رسوب دهی حوضه را در شرایط کاربری اراضی فعلی و آتی - مناسب بااستعداد اراضی - مقایسه نمود نتایج حاصله نشان داده در صورت اصلاح شیوه بهره برداری براساس استعداد خاکها، فرسایش به میزان 22/98 درصد کاهش پیدا خواهد کرد
کاشت زراعتهای آبی در اراضی شیبدار با شیوههای مرسوم آبیاری و عملیات غیر فنی زراعی فرسایش خاک را شدیدتر میکند. بیم آن میرود درصورت ادامه این فعالیتها در آینده نزدیک بعلت کاهش حصلخیزی ناشی از اینگونه عملیات این اراضی رها شوند و از طرفی کارایی بارندگیهای فصلی در اراضی دیم شیبدار پایین، وتولید محصولات زراعی در این اراضی با ریسک بالایی روبرو است
.5 مدیریت و بهره برداری از اراضی شیب دار
بخش باغات یکی از زیر بخش های مهم در بخش کشاورزی است بطوریکه 34 درصد ارزش افزوده - براساس قیمت های ثابت سال 7/48 - 69 درصد صادرات و 4/78 درصد ارزش صادراتی بخش کشاورزی را در سال 1381 از آن خود کرده است
بر خلاف بخش زراعت که در آن الگوی کشت بطور سالیانه تعین می شود بخش باغبانی نیازمند یک افق برنامه ریزی است زیرا این بخش به سرمایه گذاری چندین ساله نیاز دارد تا به بهره برداری برسد بنابراین حساسیت و شناخت و حرکت در راستای مزیت نسبی در بخش باغبانی از زراعت و سایر زیر بخشهای کشاورزی بیشتر است
