بخشی از مقاله
خلاصه
بحث قتل شبه عمدی و نظرات مختلف راجع به آن همواره یکی از چالشهای پیش روی قانون گذار بوده است زیرا در قران کریم در مورد این نوع جنایت و نیز مجازات آن به صراحت صحبت نشده است.در بین فقهای اسلامی نیز در این باب اختلاف رای دیده می شود. دراین مقاله سعی شده است که با مروری بر آیات و روایات و همچنین اقوال فقهی در باب جنایات شبه عمد،به واکاوی این نوع از جنایات در قانون و فقه پرداخته شود. در این راستا از روش تحقیق کتابخانه ای سود برده شده است.
کلمات کلیدی:قتل،شبه عمد،قصاص،تقصیر،مهدورالدم
مقدمه
جرایم ومجازاتهایی که قانون مجازات اسلامی برای آنها تعریف و تبیین کرده است،برگرفته از آیات و روایات و همچنین اقوال و نظریات فقها می باشد. اما در مواردی به دلیل عدم وجود نص صریح در قرآن کریم،و همچنین عدم اجماع بین فقهای مذاهب مختلف اسلامی،اختلاف رای در نوع جرم و به تبع آن مجازات مربوطه دیده می شود.در مورد قتل شبه عمد این امر به صورت اولی وجود دارد.قانون گذار در قانون مجازات اسلامی مصوب سال 1370 قتل را زمانی شبه عمد تلقی میکرد که جانی قصد فعلی که نوعا سبب جنایت نمیشود را داشته ولی قصد جنایت نسبت به مجنی علیه نداشته باشد.در آن قانون مصادیقی از قتل شبه عمد بیان شده بود اما یک حکم کلی که با استفاده از آن بتوان جنایات شبه عمد را شناسایی نمود،وجود نداشت.اما به نظر می رسد که در ماده ی 291 قانون مجازات اسلامی سال 92این نقصان برطرف شده است.
قتل شبه عمد از نگاه قرآن :
در قرآن کریم نمی توان لفظی را پیدا کرد که به صراحت به قتل شبه عمد اشاره کرده باشد.از این رو بعضی از فقهای اسلامی به خصوص بعضی از فقهای اهل سنت،بر همین اساس ،قتل شبه عمد را به رسمیت نشناخته اند و اعتقاد به تقسیم بندی قتل،به دو صورت قتل عمد و قتل خطا هستند.استدلال آنها بر اساس دو آیه از قرآن کریم است که یکی از آنها به قتل عمد و دیگری به قتل خطایی اشاره می نماید.راجع به قتل عمد، خداوند بزرگ می جَزاؤُهُ جوَ همَنْنﱠمُیَقْتُلْخالِداًفرماید:فیهامُؤْمِناًوَغَضِبَمُتَعَمﱢداللﱠهُ عَلَیْهِ وَ لَعَنَهُ وَ أَعَدﱠ لَهُ عَذاباً عَظیماً : و هر کسی مؤمنی را به عمد بکشد ،پس جزای او جهنم است و در آن جاودانه خواهد بود، و خداوند بر او غضب آرد و او را لعنت میکند و برای او عذابی بزرگ آماده دارد - سوره ی مبارکه ی نسا آیه ی - 93
وَمَااماکَانَخداوندلِمُؤْمِنٍدرموردقتلخطاییأَن یَقْتُلَدرآیه92مُؤْمِنًاازسورهیمبارکهإِلاﱠنساخَطَئًامیفرماید:وَمَن قَتَلَ مُؤْمِنًا خَطَئًا فَتَحْرِیرُ رَقَبَهٍ ﱠقُواْمﱡؤْمِنَهٍفَإِنکَانَوَدمِنیَهٌقَوْمٍمﱡسَلﱠمَهٌعَدُوﱟ لﱠکُمْ هٍوَهُوَوَإِنمْؤْمِنٌکَانَمِنفَتَحْرِیرُقَوْمٍبَیْنَکُمْرَقَبَهٍوَبَیمﱡؤْنَهُمْمِنَ مﱢیثَاقٌ فَدِیَهٌ مﱡسَلﱠمَهٌ إِلَی َهْلِهِفَصِیَامُوَتَحْرِیرُشَهْرَیْنِرَقَبَهٍمُتَتَابِعَیْنِمﱡؤْمَِهًتَوْبَهً مﱢنَ اللّهِ وَکَانَ اللّهُ عَلِیمًا حَکِیمًا - هیچ مؤمنی را نرسد که مؤمن دیگر را جز به خطا بکشد وهر کس که مؤمنی را، به خطا بکشد باید که بنده ای مؤمن را آزاد کند یا خونبهایش را به خانواده اش تسلیم کند ، مگر آنکه خونبها را ببخشند و اگر مقتول ، مؤمن واز قومی است که با شما پیمان بسته اند ، خونبها به خانواده اش پرداخت شود و بنده مؤمنی را آزاد کند و هر کس که بنده ای نیابد برای توبه دو ماه پی در پی روزه بگیرد و خدا دانا و حکیم است - .
قتل شبه عمد از منظر روایات :
در نزد فقهای امامیه قتل شبه عمد پذیرفته شده است.زیربنای شناسایی جنایت شبه عمد نزد شیعه، روایاتی است که از بزرگان دین - علیهم السلام - نقل شده است.از جمله ی آنها،روایتی است از پیامبر - ص - ، در حجه الوداع.در این روایت ایشان می فرماید: »شبه العمد ما قتل بالعصاء و الحجر - « حر عاملی، وسایل الشیعه، ج19، باب11، حدیث - .15
ترجمه: شبه عمد چیزی است که با عصا و سنگ بکشد.در این روایت،پیامبر آلت قتاله را دخیل در نوع قتل می دانند.از روایات دیگر، روایتی است که از امیرالمومنین علی - ع - نقل شده است،در این روایت،ایشان ملاک قتل شبه عمد را نوع آلت استفاده شده برای جنایت می دانند:" علی ابن ابراهیم از عبداالله بن سنان روایت میکند کهسمعگفتُ: »اباعبداالله - ع - یقول: قال امیرالمؤمنین علی - ع - : الخطاء شبه العمد اَن یقتلَه بالسوط اَو بالعصا اَو بالحجاره ان دیه ذلکتغّلّظ وهی مائه من الابل - « حر عاملی، وسایل الشیعه، ج 19، ص - 27
ترجمه: از حضرت ابی عبداالله شنیدم که میگفت :امیرالمؤمنین - ع - فرمودند: قتل شبه عمد آن است که قتل توسط عصا و تازیانه و یا سنگ انجام بگیرد و دیه آن وقتی تشدید و بیشتر میگردد که آن یک صد شتر باشد"در این روایت،امیرالمومنین - ع - ،قتلی را شبه عمدی محسوب کرده اند که با آلات غیر کشنده اتفاق افتاده باشد.مشخص است که منظور حضرت علی - ع - از سنگ و عصا و تازیانه آلاتی هستند که عرفا کشنده محسوب نمی شوند و به ندرت ممکن است موجب مرگ شوند.البته تازیانه و عصا و سنگ از باب مثال در کلام مولا آمده است،و روشن است که این مثالها حصری نیستند.
قتل شبه عمد از دید فقها :
اما از دید فقهای امامیه قتل شبه عمد پذیرفته شده است. زیراهر چند به صراحت در قرآن کریم از اصطلاح شبه عمد صحبتی به میان نیامده است،اما می توان این مفهوم را از دل آیات دیگراستخراج نمود.آنجا که می فرماید: " نباید مؤمنی عمدا مؤمن دیگر را بکشد مگر از روی خطا باشد و کسیکه مؤمنی را به خطا بکشد باید بنده مؤمن را آزاد کند و دیه را به ولی دم بپردازد " و همچنین در جایی که فرموده است:" در کاری که به خطا انجام دهید گناه و کیفر ندارید و لیکن عمل خلافی را که به عمد و اراده قلبی میکنید در مقابل آن مؤاخذه میشوید ولی باز خداوند آمرزنده و مهربان است " . استدلال فقهای شیعه این است که خداوند در این دو آیه مفهوم جنایت را تبیین نموده و قصد و نیت فاعل را بیان نموده است.به عبارت حقوقی در این آیات،خداوند سوء نیت عام را مطرح نموده است. یعنی قصد جانی در ارتکاب عمل موجب جنایت.حال اگر فاعل عمل، علی رغم داشتن سوء نیت عام یا همان قصد فعل،و با استفاده از روش و یا آلتی غیر کشنده،موجبات قتل و یا جنایتی علیه دیگری را فراهم آورد،آن گاه مرتکب قتل یا جنایت شبه عمد شده است.
اما در مورد قتل شبه عمد،چند تن از فقهای متاخر تعاریفی به صورت زیر دارند:
والشبیه» بالعمد أن یقصد الی الفعل دون القتل، بشرط ان لا یکون الفعل مما یحصل به القتل غالباً - « سید علی طباطبایی، ریاض المسائل، ج16 ص - .344ترجمه:قتل شبه عمد آن است که قصد فعلی را دارد ولی قصد قتل را ندارد، البته به شرط اینکه فعل او از افعالی نباشد که غالباً موجب قتل میشود.مرحوم علامه محمد حسن نجفی - صاحب جواهر - نیز قتل شبه عمد را به این صورت تعریف کرده است: ...»شبیه العمد أن یکون عامداً فی فعله و هو الضرب للتأدیب و المزاح او نحوهما مما لم یرد به القتل - .« محمد حسن نجفی، جواهر الکلام، ج43، ص - .3ترجمه:قتل شبیه عمد این است که مرتکب جرم در انجام کار خود که زدن برای تأدیب یا مزاح ومانند این است و قصد قتل را ندارد.
واما امام خمینی - ره - از علمای معاصر، در تعریف قتل شبه عمد میفرماید:شبه» العمد ما یکون قاصداً للفعل الذی و لا یقتل به غالباً غیر قاصد للقتل، کما ضربه تأدیباً و نحوه فاتفق القتل - .« روح االله خمینی - ره - تحریر الوسیله، ج2، ص - .454ترجمه: قتل شبه عمد آن است که کسی قصد انجام فعل را دارد ولی قصد کشتن و قتل دیگری را ندارد و غالباً یک چنین فعل منجر به کشتن کسی نمیشود، مثل اینکه کس دیگری را به قصد تأدیب با شلاق و تازیانه و یا وسایلی نظیر آن بزند و به طور اتفاقی مجنی علیه به قتل برسد.بر این مبنا، صاحب جواهر به صورت خلاصه از قتل شبه عمد این گونه نتیجه گیری کرده است که: »خلاصه اینکه مقصود از شبه عمد آن است که شخص در فعل خویش عامد باشد بدون داشتن نیت قتل به شرط اینکه عمل نوعاً کشنده نباشد. - « محمد حسن نجفی، جواهر الکلام، ج43،ص - . 3
قتل شبه عمد در قانون مجازات اسلامی:
اما مقن در ماده 291، قتل - جنایت - شبه عمدی را در سه حالت قابل تصور دانسته است.
الف-هرگاه مرتکب نسبت به مجنیٌعلیه قصد رفتاری را داشته لکن قصد جنایت واقع شده یا نظیر آن را نداشته باشد و از مواردی که مشمول تعریف جنایات عمدی میگردد، نباشد.
ب- هرگاه مرتکب، جهل به موضوع داشته باشد مانند آنکه جنایتی را با اعتقاد به اینکه موضوع رفتار وی شیء یا حیوان و یا افراد مشمول ماده - - 302 این قانون است به مجنیٌعلیه وارد کند، سپس خلاف آن معلوم گردد.
پ- هرگاه جنایت به سبب تقصیر مرتکب واقع شود، مشروط بر اینکه جنایت واقع شده مشمول تعریف جنایت عمدی نباشد.
عناصر متشکله ی جنایت شبه عمد
جنایات شبه عمد مانند سایر جرائم ،برای کامل شدن نیاز به سه رکن قانونی،مادی و معنوی دارند.از این رو در ادامه، این سه رکن را بررسی می کنیم.
.1عنصر قانونی:
جدای از عنصر قانونی که می توان برای این دسته از جنایات در نظر گرفت که در ادامه ذکر می شود،این جنایات همانند سایر جرائم،از یک عنصر شرعی هم بهره می برند و آن هم قاعده ای است که در اسلام به صورت "قبح عقاب بلا بیان" نام برده شده است.طبق این قاعده،هیچ عملی قابل مجازات نیست مگر اینکه از قبل در مورد انجام آن عمل هشدار و انذار لازم بیان شده باشد.مصادیق این قاعده را می توان در آیات قرآن مشاهده کرد.از آن جمله آیه ی مبارکهوَمَای کَانَ59ازسورهرَبﱡکَیمبارکهمُهْلِکَیقصص.آنجاالْقُرَیکهمیفرماید:حَتﱠی" یَبْعَثَ فِی أُمﱢهَا رَسُولًا یَتْهِمْلُوعَلآیَاتِنَامَاوَکُنﱠاُهْلِکِی الْقُرَی إِلﱠا وَأَهْلُهَا ظَالِمُونَ"
