بخشی از مقاله
خلاصه
بنای کاروانسرای علی آباد که به سبب مصالح سنگی و دیوارهای بلند و قطور خود به قلعه سنگی علی آباد مشهور است در بخش مرکزی استان قم و در پنجاه کیلومتری شمال شرق قم به سمت تهران در مجاورت روستای علی آباد و روستای دیگری که به سبب مجاورت با این بنا به روستای قلعه سنگی شهرت یافته ، واقع گردیده است. در این مقاله تلاش شده است
بر اساس بررسی های میدانی نگارندگان و نیز بررسی کتابخانه ای کتب علمی، تاریخی، سفرنامه ها و سایر کتب مرتبط با این بنا به بیان ویژگی های معماری بنا نظیر ساختار پلان، فضاها، ابعاد و کیفیت های آن ها و نیز به مطالعه تکنیک ها و مصالح به کار رفته در ساخت بنا در قالب ویژگی های ساختاری بپردازیم. بر اساس آنچه به دست آمده است می توان گفت ساخت این کاروانسرا به قرون 5و6ق باز می گردد و در نقش منزلگاهی میان قم و ری، به عنوان شهرهای مهم دوره آل بویه و سلجوقی، عمل می نموده است.
از جمله خصوصیات معماری این بنا می توان به شکل قلعه مانند، مجموع هفت برج و وجود رواقی در تمایز با ساختار رایج کاروانسرا اشاره کرد.سایر خصوصیات و ویژگی های بنا نظیر وجود حیاطی در مرکزیت بنا، وجود حجره ها در پیرامون حیاط، وجود باره بند و یا همان اصطبل ها در پشت حجره ها، فرم درونگرا و سایر مواردی که به تفضیل در ادامه آمده اند، از جمله خصوصیات دیگر بنا است که در طرح کلی با اکثر کاروانسراها همراهی می نماید.
1. مقدمه
این بنا در بخش مرکزی قم، در طول و عرض جغرافیایی 35°7'10"N 50°59'20"E و در 50 کیلومتری شمال شرق شهر قم و در روستای قلعه سنگی، در مجاورت روستای علی آباد واقع است. با توجه به موقعیت جغرافیایی اثر، موقعیت آن در مسیر باستانی قم به ری -که از خطوط اصلی عبور و مرور در دوره اسلامی به شمار می رفته است- محرز می باشد.
2. توصیف معماری بنا
قلعه سنگی علی آباد در برابر گردنه کوچکی قرار گرفته است که در بالای این گردنه، برج یا میلی سنگی از دور پیداست در بقایای به جای مانده از بنا و اطراف آن، جز این برج بر فراز تپه هیچ گونه آثاری از وجود بنایی الحاقی و یا در مجاورت این بنا قابل مشاهده نیست
شکل:1 دید از میل علی آباد به قلعه سنگی علی آباد و طبیعت اطراف
میل علی آباد از لحاظ سوق الجیشی در بهترین نقطه واقع گردیده به طوری که در زمان حیات و آبادانی راه های کاروانرو و در دوره سلجوقی این میل راهنمای کاروان هایی را که از سمت کاشان به سمت قم و از آنجا به سمت ری و به عکس در حرکت بودند را بر عهده داشته است - میراث فرهنگی استان قم،بی تا - - دسترسی در . - 1393/5/6 این میل در کتب تاریخی نیز ثبت و ضبط گردیده است برای مثال نوشته های فیض قمی در کتاب گنجینه آثار قم، که در شرح موقعیت آوه به اقدامات سلطان محمد سلجوقی در این ناحیه پرداخته که بر اساس گفته های وی حوزه ای گسترده تا علی آباد را در بر می گرفته است، که در میان اشاره ای به این میل راهنما شده است
"چنان که سلطان محمد سلجوقی هفت سال در همین حدود قشلاق می کرد و سالی شش ماه در همدان و شش ماه در این جلگه اقامت می گزید و در چهار جانب جلگه برج هایی برای دادن خبر از هر گونه خطر احتمالی بنا کرد که یکی بر فراز کوه در ابتدای دره وزوا و قاهان دیگری در قله کوه، مجاور سد و سومی در ابتدای خاک زرند، غرب دهکده رنگ رز و چهارمی بالای کوه در مدخل این جلگه از علی آباد راه تهران بود."
که برمبنای این گفته می توان ادعا کرد که احتمالا این برج سنگی یکی از چهار برج در چهار گوشه قشلاق سلطان محمد سلجوقی بوده است
شکل: 2 میل علی آباد
دیگر کتاب تاریخی که به توصیف این برج پرداخته است کتاب تاریخ دارالایمان قم از بیک ارباب که مصالح بنا را سنگ و گچ - مشابه قلعه سنگی علی آباد - و فاصله آن تا قلعه را 100 قدم ذکر کرده است - بیک ارباب 1295،. - 250 که در اینجا از شرح مفصل آن صرف نظر می کنیم.
این قلعه متشکل از حیاطی در اندازه 63/82×63/24م و مساحتی تقریبا برابر با 4000مترمربع، می باشد که چهار گوشه ی آن تقریبا در چهار جهت جغرافیایی واقع اند و %65 این مساحت به حجرات و فضای سرپوشیده تعلق دارد. پلان ثبت شده از این کاروانسرا که بر اساس برداشت های سیرو به صورت زیر بوده است - سیرو1971، - 99 هرچند در وضع موجود بنا بخش های قابل توجهی تخریب گردیده است.
شکل:3 پلان کاروانسرای علی آباد
ورودی: ورودی بنا در جبهه شرقی کاروانسرا واقع است. ورودی از سطح نمای اصلی جلوتر بوده و کاملا از نمای ساختمان قابل تفکیک است؛ سردر حجیم و سنگی بنا با طاقچه هایی تا حدودی سبکتر جلوه می نماید و از طرفی دارای ارتفاع بیشتری از دیوارهای جانبی خود است اما اثری از فضایی در طبقه دوم پشت آن دیده نمی شود
شکل:4 ورودی کاروانسرای علی آباد
مجموعه ورودی در این کاروانسرا طبق معمول معماری کاروانسراها در محور اصلی بنا و به عبارتی یکی از ایوان های ابنیه چهار ایوانی است که در اینجا ایوان جنوب شرقی کاروانسرا را به خود اختصاص داده است. فضای تقسیم در ورودی این بنا فضایی مستطیل شکل به ابعاد 6/90×3/35م که به صورت دالانی مستطیل ورودی را به حیاط کاروانسرا متصل می نماید.
این دالان در سمت راست و چپ به اتاقک هایی در مجاور هشتی دسترسی دارد که احتمالا محل نگهبانان و کاروانسرادار بوده است. ورود به بنا با ورود به فضای نیمه باز سردر بیرون زده بنا آغاز و با عبور از فضای بسته هشتی ادامه یافته سپس به فضای نیمه باز رواق جبهه ی شرقی رسیده و پس از آن با ورود به فضای باز حیاط، خاتمه می یابد.
اصطبل: بر مبنای پلان ثبت شده از بنا، چنین برداشت می شود که تالار های مستطیل شکل واقع بر پشت حجره ها، محل نگهداری و استراحت چارپایان - یا اصطبل - بوده است که در چهار جبهه ی بنا قرار گرفته اند. دسترسی به اصطبل ها از طریق دالان هایی در مجاورت حجره ها صورت می پذیرد که مستقیما حیاط را به اصطبل متصل می نمایند. جز در یک مورد حجره ها دسترسی به اصطبل های کاروانسرا نداشته اند. شاید دو فضای گوشه شمالی و غربی بنا دارای اصطبل های اختصاصی بوده اند.
ایوان: قلعه سنگی علی آباد دارای چهار ایوان اصلی در شمال شرقی، جنوب غربی، جنوب شرقی و شمال غربی بناست. این بنا برخلاف الگوی شناخته شده کاروانسراها، فاقد ایوانچه است و ارتباط حجره های اطراف حیاط با حیاط در جبهه های شمال شرقی، شمال غربی و جنوب غربی بی واسطه و در جبهه ی جنوب شرقی بلکه از طریق رواقی واقع بر لبه حیاط در این جبهه صورت می پذیرد .
رواق: رواق جبهه ی جنوب شرقی به عرض تقریبی 3/25-2/95م واقع گردیده است که ورودی بنا، حجره ها، فضای چلیپایی جنوبی و تالار مستطیل شکل واقع در شرق بنا را به حیاط مرکزی کاروانسرا متصل می نماید. علاوه بر این رواق، بنا دارای 10 دالان در مجاورت حجره ها و عمود بر حیاط است که حکم ورودی فضای پشت حجره ها - اصطبل ها- را داشته اند. گفتنی است از رواق ذکر شده جز تلی از سنگ های تشکیل دهنده ی آن اثر دیگری برجای نیست بنابراین نمی توان در مورد ارتفاع و جزئیات نمای رو به حیاط آن اظهارنظر نمود.
حجره: کاروانسرا دارای 15 حجره مربع و مستطیل شکل است که گرداگرد حیاط واقع اند. و جز در جبهه جنوب شرقی، بی واسطه به حیاط گشوده می گردند. علاوه بر آن، یک فضای چلیپایی نیز در گوشه جنوبی بنا واقع گردیده است - ش. - 16-3 این فضا به احتمال زیاد شاه نشین و مختص اسکان بزرگان بوده است. نکته ی جالب توجه مشابهت این فضا با الگوی 4صفه در خانه های ایرانی است. حجره های جبهه جنوب شرقی و نیز فضای چلیپایی این قسمت در پشت رواقی واقع اند و از طریق آن به حیاط دسترسی پیدا می کنند. قابل ذکر است در این جبهه یکی از حجره ها دارای طاق گنبدی است
