بخشی از مقاله
چکیده
یکی از چالشهاي مهم در عصر حاضر تامین آب براي تمامی بخشها از جمله آب شرب بهداشتی براي مصارف خانگی در مناطق خشکنیمهخشک نظیر کشور ایران میباشد بسیاري از محققین و صاحبنظران بر این باورند که استحصال نزولات آسمانی میتواند جانشین مناسبی براي تامین آبهاي شیرین باشد و در صورت مدیریت صحیح، شیوهاي ایدهال و کم هزینه براي تقاضاي بیش از پیش آب بشمار میآید. شهرستان سبزوار به دلیل قرار گرفتن در منطقه خشک که داراي بارندگی کم با توزیع نامناسب، همچنین بدلیل نوع بارشها در این مناطق که غالبا رگباري و سیل آسا میباشند نیاز بیشتري به استفاده از جمع آوري نزولات براي تامین بخشی از نیازهاي آبی احساس میشود.
متاسفانه در سالهاي اخیر به دلایل مختلفی از جمله عدم توجه به روشهاي سنتی که علاوه بر ساده و ارزان بودن قابل اطمینان نیز هستند، تغییر اولویتها، مشکلات اقتصادي، عدم توجه کافی مدیران و مسئولین به این امر و توجه به روشهاي جدید مانند سدسازي ضمن اینکه نتوانسته است مشکلات اساسی موجود در مناطق مختلف شهرستان را حل نماید بلکه در برخی مواقع بر مشکلات موجود افزوده است. با توجه به متنوع بودن روشهاي استحصال آب باران، باید در انتخاب روش مناسب که متاثر از میزان بارندگی و نحوه توزیع آن، توپوگرافی زمین، بافت و عمق خاك و عوامل اجتماعی و اقتصادي در منطقه میباشد، مطالعه و توجه جدي اعمال گردد. در پژوهش حاضر با توجه به اینکه بندسارها به عنوان یک از روشهاي سنتی در امر استحصال که بیشتر جهت کشت دیم تغذیه قناتها استفاده میشده به بررسی نوع بافت خاك و میزان سدیم آنها که با میزان نفوذپذیري ارتباط مستقیم دارد پرداخته شده است.
نمونهبرداري از دو عمق خاك شامل0-20 و20-40 سانتیمتري از سطح خاك در داخل بندسار و منطقه شاهد و هر کدام با دو تکرار برداشت شده، و در آزمایشگاه اندازهگیري شدند و به کمک نرم افزار آماري SPSS و آزمون t مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند. نتایج حاصل نشان داد بندسارها با بافت لومی شنی تا لومی و مناطق شاهد داراي بافت شنی لومی میباشند همچنین سدیم قابل جذب در مناطق شاهد نسبت به داخل بندسارها درصد بالاتري دارا میباشند بنابراین بندسارها سازههاي بسیار مستعد جهت استحصال آب باران براي تغذیه قناتها و کشت دیم و همچنین براي کاشت برخی درختان از جمله بادام و پسته پیشنهاد میگردد.
واژههاي کلیدي: استحصال آب، کشت دیم، روشهاي سنتی، مناطق خشک.
مقدمه
افزایش روزافزون جمعیت و نیاز بیش از پیش به آب و غذا مشکلات زیادي را در تامین آب شهري و روستایی کشور فراهم نموده-است. موضوع استحصال آب باران در کلیه نقاط خشک دنیا مورد توجه واقع شده و تلاش بسیار و سرمایه گذاريهاي هنگفتی از طرف مجامع بین المللی و دولتهاي محلی براي توسعه آن به عنوان راه حل مقابله با خشکی و خشکسالی در حال انجام است - چکشی و طباطبایی، . - 1391 از آنجا که باران، هرچند به مقدار کم، تقریبا در همه نقاط کشور وجود دارد، چنانچه بتواند با اعمال مدیریت صحیح مورد استفاده قرار گیرد، میتواند جهت جبران بخشی از کمبودهاي موجود، مفید واقع شود. مبناي کار این است که براي جبران کمبود، رواناب ناشی از بارندگی بر روي بخشی از زمینهاي مجاور محل کشت را جمعآوري نموده و به محل کشت انتقال داده میشود. برخلاف سیستمهاي متمرکز و بزرگ مانند سدها که نیاز به سرمایه گذاري و تکنولوژي پیشرفته دارد، سیستمهاي استحصال آب فناوري ساده دارند و در ابعاد کوچک قابل اجرا میباشند.
به همین دلیل ازاین روش بدون محدودیت مکانی میتوان استفاده نمود. از آنجا که کمبود آب در مناطق خشک یک بحران جدي و مداوم است ساکنین این مناطق همیشه در تلاش براي یافتن راهی جهت استفاده از رواناب و جمعآوري آن براي مقابله با سیلاب و بهرهوري از آن بودهاند و از جمله مهمترین روشهاي ذخیره آب میتوان به نفوذ آب در خاك و یا ذخیره رواناب اشاره کرد - مهدوي، . - 1388 از طرفی نجات کشاورزي و منابع طبیعی پیوند بین سنت و صنعت است و ترکیب و تلفیق مشاهدات علمی به همراه دانش محلی مردم و خبرگان محلی نه تنها در رفع مسائل و مشکلات مفید و راهگشاست بلکه در کسب موفقیت و پیشرفت موثر است بطوري که هیچ یک از آنان به تنهایی نمیتواند از چنین توفیقی برخوردار شود - رزاقی و همکاران، . - 1393
استحصال آب باران براي تولید محصولات زراعی، فن آوري کهنی است که کارآیی و مفید بودن آن در مناطق خشک و نیمهخشک به اثبات رسیدهاست - محمدزاده، - 1390 و از طرفی لزوم مشارکت حوضهنشینان در حفاظت از حوضه به عنوان بهرهبرداران واقعی و ذینفعان اصلی در طرحهاي آبخیزداري از مسائل حائز اهمیت میباشد - ضیائی، . - 1386 در استانهاي خراسان نیز مردم بومی با آگاهی از اینکه براي زیستن در خشکی چاره کار شناخت اقلیم و سازگاري با آن است نه مقابله با آن - علیزاده، . - 1387 با ایجاد بندسار به مقابله با کم آبی، مهار سیلاب و بهره وري از آن پرداختند و بدین ترتیب با بهرهگیري از جریانهاي موقتی از هدر رفتن آنها به مناطق پست و شور جلوگیري میشود. در این رابطه مطالعات زیادي انجام گردیده که به برخی از آنها اشاره میگردد. شاکري و همکاران - 1390 - در شهرستان سیرك استان هرمزگان به ارزیابی کارآیی بندسارهاي خاکی که در سال 1331 احداث شده بودند در احیاء پوشش گیاهی عرصههاي طبیعی شهرستان سیرك هرمزگان پرداختند و به این نتیجه رسیدند که رشد و شادابی پایه-هاي جنگلکاري شده در داخل بندسارها نسبت به خارج آنها داراي تفاوت قابل توجه و معنی داري است .
فال سلیمان - - 1391 در بیرجند علاوه بر معرفی بندسارها، اثرات آنها را در زمینههاي مختلف طبیعی از جمله مقابله با کم آبی و تنشهاي خشکسالی و وضعیت اقتصادي مردم منطقه را نشان داده است ونتیجه گرفته است که احداث بندسارها نقش موثري در کنترل رسوبات، سازگاري بسیار مناسب با محیط زیست منطقه، تغذیه منابع آب زیرزمینی و به ویژه قنوات و هم چنین کنترل روانابهاي سطحی دارد و در ایجاد زراعت سیلابی نقش مهمی دارد و به سبب بهرهبرداري و نگهداري دائم این سازهها توسط حوزه نشینان، به ایجاد درآمد و اشتغال در منطقه و به خصوص براي روستائیان میانجامد.هدف از این تحقیق بررسی میزان تاثیر بندسارها در حفاظت و بهرهبرداري از آب و خاك و ککاهش خسسارات سیلاب و کمک به معاش روستائیان در مناطق خشک و نیمه خشک میباشد.
مواد و روشها
منطقه مورد مطالعه در جنوب شهرستان سبزوار واقع گردیده که غالبا شامل روستاهاي بخش ششتمد میباشد این منطقه در طول جغرافیایی 57 درجه و 52 دقیقه تا 58 درجه و 53 دقیقه طول جغرافیایی و 35 درجه و 34 دقیقه تا 36 درجه و 1 دقیققه ععرضجغرافیایی واقع گردیده است. منطقه مورد مطالعه در شکل 1 نمایش داده شده است.از نظر زمین شناسی جزوء زون ایران مرکزي و گسل اصل سبزوار مهمترین گسل خارج از مرزهاي شمالی مححدوده منطققه ممورد مطالعه میباشد . محدوده مورد مطالعه در تقسیم بندي ایران جزئی از زون ایران مرکزي محسوب میشود - درویش زاده به نقل از نببوي، - 1371 و گسل اصلی سبزوار مهمترین گسل خارج مرزهاي شمالی محدوده مورد مطالعه است و آبراهه اصلی منطقه کالششور میباششد. در این تحقیق ابتدا اطلاعات مربوطه از بخشهاي کتابخانهاي، صحرایی و آزمایشگاهی جمع آوري و سپس تفسیر گردید.
روش تحقیق
این تحقیق ابتدا با استفاده از نقشههاي توپوگرافی و تصاویر ماهوارهاي اطلاعات کلی منطقه را بدست آورده و با بازیدهاي میدانی و محلی اطلاعات محلی در خصوص نحوه ساخت، کاربري و قدمت آنها جمعآوري گردید. با استفاده از این اطلاعات اهمیت این سسازههها در گذشته و اهمیت آنها در زمان حال بررسی شد. سپس از هر یک از محلهاي منتخب به روش کاملا تصادفی نمونه برداري صصورت گرفت. نمونهها از دو عمق مختلف خاك شامل 0-20 و 20-40 سانتیمتري از سطح خاك و هر کدام با دو تکرار برداشت شدند سسپس نمونهها براي اندازهگیري بافت خاك و سدیم به آزمایشگاه برده شدند.
تعیین بافت خاك که به روش لمسسی، هییدرومتري انجام ششد. روش کار بدین صورت است که ابتدا 50 گرم خاك را در داخل ظرفی ریخته 50 سی سی محلول کالگون %5 و حدود 250 سسی سسی آب مقطر به آن اضافه شد . در قوطی را بسته و به مدت 2 ساعت بر روي شیکر قرار داده شد. محتویات ققوطی در داخخل اسستوانه ییک لیتري ریخته شد و حجم استوانه به حجم یک لیتر رسانده شد . سپس با همزن دستی چندین مرتبه مخلوط هم زده شدو همزممان ببا خارج کردن همزن زمان را مشخص کرده و هیدرومتر به آرامی در داخل مخلوط شناور میشود . پس از 40 ثاینه اولین قرائت هیدرومتر انجام شد.
در این مدت شن ته نشین شده و آنچه در مخلوط باقی مانده رس و سیلت میباشد. نابراین قرائت اول هییدرومتر - - a مققدار رس و سیلت در مخلوط را نشان میدهد. دما - T - نیز اندازهگیري میشود. سوسپانسیون را به مدت 6 ساعت به حال خود رها ممیکنیم و بعد از 6 ساعت بدون هم زدن، هیدرومتر را در داخل مخلوط به آرامی قرار داده و قرائت دوم - - b انجام شد. در این 6 ساعت سیلت ته نشین شده و آنچه در مخلوط باقی مانده است رس میباشد. بنابراین قرائت دوم رس ا ست و دمما نییز در قرائئت دوم دمما - T - اندازه گیري شد . با توجه به اینکه هیدرومتري براي دماي 20 درجه کالیبره شده همچنین کالگون نیز داري چسبندگی میباشد دو تصصحیح انجام شد.
