بخشی از مقاله
تاغ گونه اي مناسب جهت احیاي مناطق خشک و نیمه خشک
چکیده:
بیش از 2/3 مساحت کشور ایران به دلایل مختلف از جمله موقعیت خاص جغرافیایی، فیزیوگرافی و دوري از گستره هاي وسیع آبی در شرایط اقلیمی بیابانی و نیمه بیابانی قرار دارد از اینرو انتخاب گونه هاي گیاهی سازگار و مقاوم به شرایط بیابانی در راستاي احیاء و ایجاد پوشش گیاهی امري ضروري است. گیاهان جنس تاغ با دارا بودن سه خصوصیت اصلی خشکی پسندي، شور پسندي و شن دوستی، به عنوان سازگارترین گونه قلمداد شده و بدین لحاظ به طور وسیعی در عملیات تثبیت بیولوژیکی شن مورد استفاده قرار گرفته است. با توجه به اینکه هر کدام از گونه هاي تاغ داراي خصوصیات بوم شناختی منحصر به خود بوده و هر کدام عکس العملهاي متفاوتی را نسبت به محیط و تنش هاي محیطی نشان می دهند و شرایط آب و هوایی و اقلیمی و وضعیت خاك مناطق در موفقیت و یا عدم موفقیت کشت تاغ نقش بسیار مهمی را ایفا می کند، لذا بایستی با لحاظ کردن شرایط مذکور نسبت به انتخاب و معرفی گونه مناسب اقدام گردد. استقرار آسان، توانایی جذب آب، تحمل درجه حرارت بالا و تابش آفتاب، قابلیت جذب عناصر غذایی از خاك فقیر از جمله خصوصیات بارز تاغ است که آنرا به عنوان گونه اي برتر در مناطق بیابانی جهت احیاء و تثبیت بیولوژیکی معرفی می کند. گونه هاي تاغ تفاوتکاملاً محسوسی با یکدیگر دارند و براي انتخاب گونه اي مناسب بایستی شرایط آب و هوایی و وضعیت منطقه به خوبی حفظ شود.
کلمات کلیدي: تاغ، بیابان، احیاء، تثبیت بیولوژیکی
مقدمه :
بیابانها با اشغال 36/9 درصد خشکی هاي کره زمین ( در محدوده عرض جغرافیایی 15-35
درجه در نیمکره شمالی و نیمکره جنوبی ) بزرگترین زیست اقلیم زنده جهان محسوب می شوند.
بیابانهاي ایران نیز بخشی از سیماي حیاتی بیابانهاي جهان را تشکیل می دهند کهعمدتاً تحت<تاثیر عوامل تکتونیکی و آب و هوایی به وجود آمده اند. ولیکن آنچه از دهه هاي اخیر با عنوان بیابان زدایی مطرح گردیده، ناشی از فعالیتهاي انسانی و توسعه طلبی وي در ابعاد همه جانبه است که شتاب مضاعفی را بر تخریب منابع زیستی اعم از جنگل، مرتع و خاك وارد کرده است که سرانجام تمامی این بی مبالاتی ها موجب افزایش سطح بیابان شده است. طبق ارزیابیهاي صورت گرفته، سالانه حدود 6
میلیون هکتار از اراضی مستعد کشاورزي در سراسر جهان به بیابان برگشت ناپذیر تبدیل می گردد.
بنابراین فعالیتهاي انجام شده در جهت کنترل فرآیند بیابان زایی اقدام به جایی است که از سوي کشورهاي متا<ثر از این پدیده در سطوح ملی و منطقه اي انجام می پذیرد. بنابر گزارشات موجود
حدود 34 میلیون هکتار از اراضی کشورمان را عرصه هاي بیابانی و کویري در بر گرفته که از این محدوده مقدار حدود 12-15 میلیون هکتار تحت سیطره شنزارها قرار دارد.
گیاه تاغ (Haloxylon spp.) یکی از جنس هاي مهم تیره اسفناجیان است که در مناطق خشک و بیابانی ایران و تورانی به صورت جنگلهاي طبیعی کم و بیش انبوه و پراکنده می روید. گونه هاي مختلف جنس تاغ از جمله مهمترین گونه هاي تثبیت کننده شن هستند که به طور وسیعی در عملیات بیولوژیک در احیاي مناطق بیابانی فلات مرکزي ایران به کار رفته است. استقرار آسان، توانایی جذب آب، تحمل درجه حرارت بالا و تابش شدید آفتاب، قابلیت جذب عناصر غذایی از خاك فقیر از
جمله ویژگی هاي بارز تاغ است که آنرا به عنوان گونه اي برتر در مناطق بیابانی معرفی می
نماید. بر این اساس اولین اقدامات بیابان زدایی و تثبیت ماسه هاي روان در ایران از سال 1338 شروع و اکنون که نزدیک نیم قرن از اولین کارهاي انجام شده در زمینه تثبیت شن می گذرد، بیش از 1/5
میلیون هکتار از حواشی کویر ها در مناطق مرکزي توسط درختچه تاغ تثبیت شده اند. مشخصات بتانیکی تاغ ( :(Haloxylon
گونه هاي مختلف تاغ از تیره Chenopodiaceae و از جنس Haloxylon داراي سه گونه سیاه تاغ (H.aphylum)، زرد تاغ ( H.persicum) و سفید تاغ ( H.ammadenderon) می باشد، شامل درختان کوچک و درختچه هایی با شاخه هاي بند بند می باشد که در زبانهاي فرانسه و انگلیسی و آلمانی Saxaul نامیده می شوند، برگها، فلس متقابل و خیلی کوچک می باشند. گلها کامل و پنج تایی با یک جفت برگ نیمه غشایی بطور منفرد در محور یک برگی فلسی شکل قرار
دارند، این گلها هرمافرودیت هستند و بر روي محور گل دو برگه فرعی دیده می شود.. پرچمها
پنج عدد، میله پرچمها از گل بیرون زده و در قاعده بهم چسبیده و تشکیل یک دیسک را در زیر مادگی می دهند. بساك تخم مرغی کشیده و بدون زائده، پرچمها عقیم لب مانند یا زائده مانند، نازك،
بدون کرك و ضخیم نشده اند. تخمدان داراي 2 تا 5 کلاله تقریباًو بدون پایک می باشد و میوه ها کمی گوشتی و بذرها به صورت افقی با چین مارپیچ یا حلزونی می باشند. ساقه بند بند یا شکننده و گلها بر روي شاخه سرسبز کهمستقیماً از شاخه هاي سال گذشته به وجود آمده اند ظاهر می گردند، این گیاه به صورت درخت و گاهی به صورت درختچه مشاهده می شود. برگهاي آنهاغالباً متقابل و بهم پیوسته و خیلی خرد می باشند..
پریگون گل از پنج جزء بنام پتال تشکیل یافته، این اجزا پس از شکفتن گل به رشد و نمو ادامه داده در پشت خود بالی غشایی شکل و عرضی به وجود می آورد. نافه این گلها از پنج استامینود یا شبه پرچم مونادلف یعنی میله هایی پیوسته با انتهاي آزاد و بساکی با نوك کند تشکیل یافته است.مادگی گل داراي خامه کوتاه و یا فاقد آنست و به 2-4 کلاله منتهی می شود . میوه آن کمی گوشتی و انتهاي مقعر می باشد و در داخل پریگون قرار گرفته است و حاوي دانه هاي افقی می باشد.
گونه هاي مختلف تاغ:
درخت تاغ در ایران داراي چهار گونه زیر است:
-1 زرد تاغ :(Haloxylon persicum) این درخت کوچک داراي نامهاي مترادفی است در نقاط استپی و کویرهاي خاورمیانه و ترکستان و خراسان و کویرهاي ایران، گرمسار، طبس، زابل، رباط، خور، چوپانان، سبزوار و شوره زارهاي آذربایجان دیده می شود و نیز در جنوب غربی کشور و در بلوچستان موجود می باشد.
این درخت داراي ساقه قطور و انشعاباتی با رنگ سبز روشن است. و برگهاي آن متقابل، کوتاه، مثلثی و فلسی شکل در قاعده بندهاي ساقه قرار دارند و دو به دو به هم پیوسته و پیاله اي شکل شده اند.
سطح فوقانی آنها را کم و بیش موهاي باریک فراگرفته است، گلهاي آن در گل آذین سنبله اي کوتاه و باز قرار گرفته داراي 4 کلاله بی پایه می باشند، بالهاي پتال در آنهاتقریباً گرد است. چوب سفید تاغ سنگین، شکننده، فاقد درون چوب و کم دوام است .
-2 سیاه تاغ :(Haloxylon Aphyllum) این گونه نیز داراي نامهاي مترادف چندي است و در کویرها و استپهاي خراسان و کویرهاي مرکزي می روید و تا ترکمنستان پیش می رود. درختچه اي است که شاخه هاي نورسته آن گوشتی و راست و به رنگ کبود است کهمتعاقباً خمیده، ترك خورده و به رنگ خاکستري روشن در می آید..
: Haloxylon Recurvum -3 این گونه در استان سیستان و بلوچستان می روید، درختچه اي است صاف و گرد آلود با انشعابات راست و قطور و شاخه هایی باز و متقابل، برگهاي آن گوشتی قطور، استوانه اي شکل کوتاه است و انتهاي آنها گاهی کند و گاهی به نوك باریک کوچک منتهی می گردد.
برگهاي گل آذین تخم مرغی شکل می باشد. گل آذین آن سنبله طویل است. برگها ي فرعی گلها نیز تخم مرغی شکل می باشد و از برگه ها ي گل آذین کوتاه تر به نظر می رسد.
سیاه تاغ( (H.aphyllum
:Haloxylon Seliconrnicum -4 این درختچه در طبس، سیستان و بلوچستان و بیابانهاي مرکزي اطراف اصفهان و یزدخاس نامبرده شده است .
گیاهی است صاف، کبود رنگ با انشعابات راست و گوشتی و شاخه هاي آن به صورت پانیکول دیده می شود. برگها ي آن متقابل، فلسی شکل و مثلثی است و داراي حاشیه اي غشایی می باشد و دو به دو به یکدیگر پیوسته اند و پیاله اي شکل شده اند. سطح فوقانی برگها را تارهاي بلندي پوشانده است. گل آذین آن را سنبله هاي باز تشکیل می دهند برگه هاي فرعی گل تخم مرغی شکل و نوك تیز است و قاعده آن کرك دار می باشد. کلاله مادگی گلتقریباً میخی شکل می باشد. میوه داراي بالهاي درشت گرد با قاعده اي کشیده و باریک است.
