بخشی از مقاله
چکیده:
کشور ایران جزء سرزمین های خشک و نیمه خشک و کم آب به شمار می آید و توزیع مکانی منابع آب نیز در آن یکنواخت نیست. در برخی حوضه ها آب به اندازه کافی وجود دارد و در برخی مناطق با کمبود شدید آن مواجه است . بر این اساس ، یکی از روش های کاهش بحران به ویژه برای مناطقی که از خشکسالی های گسترده رنج می برند ، انتقال بین حوضه ای آب از مناطق پر آب است. در این زمینه رویکرد یکپارچه و سیستمی در مبداء و مقصد با راهبرد توسعه پایدار از الزامات انتقال بین حوضه ای آب به شمار می آید. در راهبرد توسعه پایدار به انتقال بین حوضه ای آب ، باید به مسائل زیست محیطی ، اجتماعی ، اقتصادی و حقوقی و نهادی - ابعاد توسعه پایدار - هم در مبداء و هم در مقصد توجه شود و در صورتی که این ابعاد به طور یکپارچه مد نظر قرار نگیرد ، نتیجه آن بحران های مختلف زیست محیطی ، اقتصادی ، اجتماعی و ... به ویژه در مبداء خواهد بود.
-1مقدمه
کشور ایران در یکی از خشک ترین مناطق جهان واقع شده است. میانگین میزان بارش سالانه 252 میلیمتر است. این رقم یک سوم میانگین بارش جهانی است. دو سوم از جغرافیای ایران کمتر از رقم میانگین، بارندگی دارند. پراکنش مکانی و زمانی بارندگی ها در کشور نیز بسیار نامناسب می باشد؛ بگونه ای که 70 درصد بارندگی ها در 25 درصد از مساحت کشور واقع می شود و تنها یک درصد از مساحت کشور از بارندگی بیش از 1000 میلیمتر برخوردار است .از لحاظ توزیع زمانی نیز 25 درصد بارندگی ها در فصول آبیاری و 75 درصد در سایر فصول رخ می دهد.
- موسوی و همکاران ، . - 6 :1388 این وضعیت در کنار عواملی چون تغییرات اقلیمی ، خشکسالی ، حفظ محیط زیست ، وضعیت خاص اکولوژیکی ، ایجاد تعادل منطقه ای متناسب با نیازهای توسعه از یک سو و توجه به توزیع متوازن و مدیریت بهینه منابع آب از سویی دیگر ، اجرای طرح های انتقال آب بین حوضه ای در کشور را به عنوان یک راهکار مطرح ساخته است - حلبیان و شبانکاری ، . - 1389 این گونه طرح ها به لحاظ اهمیت و حساسیت زیاد و گستردگی مناطق در بر گیرنده خود ، از جمله طرح هایی هستند که با مناقشات زیادی مواجه هستند و رعایت اصول مدیریت جامع منابع آب ، عدالت اجتماعی و حفاظت از محیط زیست در تصمیم گیری در مورد این طرح ها امری ضروری و اجتناب ناپذیر است.
در چند دهه گذشته انتقال بین حوضه ای آب در مناطق مختلف کشور انجام شده است و در برخی مناطق تبعات مختلف را در بر داشته است. متاسفانه بسیاری از طرح های انتقال با ضعف های اساسی در مطالعات زیست محیطی ، اقتصادی و اجتماعی همراه می باشد و بسیاری از طرح های انتقال بین حوضه ای بر اساس مسائل سیاسی است. در نتیجه ، انتقال آب بدون توجه به مطالعات کارشناسی و نادیده گرفتن ابعاد مختلف پایداری ، بحران های مختلفی به ویژه در مبداء انتقال آب پیش خواهد آورد. با توجه به این موضوع ، در این مقاله تلاش شده است تا ضمن بررسی نگرش پایدار و رویکرد یکپارچه در مبحث انتقال آب بین حوضه ای ، مهمترین چالش های پیش رو در این زمینه مورد بررسی قرار گیرد.
-2 مبانی نظری
اصطلاح توسعه پایدارٌ در اوایل سالهای دهه 1970 درباره محیط و توسعه بکار رفت - ضرابی و اذانی، . - 13 :1380 در سال 1992 در »کنفرانس زمین« توسعه پایدار چنین تعریف شد: رفع نیازهای نسل حاضر بدون مصالحه با نسلهای آینده در باره نیازهای آنها. کمیسیون جهانی محیط زیست، توسعه پایدار را این گونه تعریف کرد: »توسعه پایدار فرایند تغییری است در استفاده از منابع، هدایت سرمایهگذاری ها، سمت گیری توسعه تکنولوژی و تغییری نهادی است که با نیازهای حال و آینده سازگار باشد.
« کمیسیون »برانت لند« درباره توسعه پایدار میگوید: »توسعه پایدار به عنوان یک فرایند که لازمه بهبود و پیشرفت است. فرایندی که اساس بهبود وضعیت و از میان برنده کاستیهای اجتماعی، فرهنگی جوامع پیشرفتهاست و باید موتور محرکه پیشرفت متعادل، متناسب و هماهنگ اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی تمامی جوامع و بویژه کشورهای در حال توسعه باشد« - عباسپور، . - 1008 :1386 مفهوم پایداری از دیدگاههای مختلف متفاوت است.
- اقتصاد دانان بر رشد پایدار و مستمر اقتصادی و مصرف مواد غذایی و کالاها تأکید دارند.
- اکولوژیستها، در پایداری و استقرار بقای بیوسفر، فقط به تنوع ژنتیکی گونههای گیاهی و جانوری نظر دارند.
- جامعه شناسان، تأثیر فرهنگی و سنت های در تناقض برای مصرف و استقرار و پایداری سنن و رسوم را مورد توجه قرار میدهند.
در حالی که هر یک از این گروه ها بر یکی از ابعاد توسعه تأکید دارند ، توسعه پایدار کلیه ابعاد و جوانب فنی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و زیست محیطی را یکجا مورد توجه قرار می دهد. به هر حال در توسعه پایدار برنامههایی با کارآیی بالای اقتصادی در صورتی که سبب عدم تعادل هر یک از ابعاد زمانی، مکانی و اجتماعی شود و یا محیط زیست را مورد تهدید قرار دهد، پذیرفتنی نیست - آسایش، 19 :1379و . - 18 با توجه به این مبحث ، پیش فرض های پایه توسعه پایدار را می توان به ترتیب زیر بر شمرد:
از جمله سیاست های دولت ها در چند دهه گذشته در کشور ، انتقال بین حوضه ای آب از مناطق پرآب تر به مناطق خشک و نیمه خشک کشور برای کاهش بحران کم آبی بوده است. با توجه به اینکه در چند دهه گذشته طرح های مختلفی در این زمینه در کشور اجرا شده است و یا در حال اجرا می باشد ، نگرش پایدار به این نوع طرح ها بسیار ضروری می باشد. و در صورتی که رویکرد یکپارچه با راهبرد توسعه پایدار در زمینه اجرای این طرح ها مورد توجه قرار نگیرد ، نتیجه آن در بلند مدت ، بحران های زیست محیطی ، بروز مسائل اجتماعی و مشکلات اقتصادی به ویژه در مبداء انتقال آب خواهد بود.
با توجه به اهمیت موضوع فوق ، تا کنون همایش ها و سمینارهای مختلفی در زمینه انتقال بین حوضه ای منابع آب و توجه به پایداری توسعه در مبداء و مقصد انتقال انجام شده است که یکی از مهمترین آنها کارگاه بین المللی انتقال آب بین حوضه ای توسط گروه برنامه ریزی منابع آب یونسکو در سال 1999 در پاریس می باشد - خدابخشی و همکاران ، 1385 ، . - 3 از جمله معیارهای یونسکو برای انتقال آب بین حوضه ای موارد زیر را می توان برشمرد :
الف - ناحیه مقصد بایستی در صورت استفاده از منابع جایگزین تامین آب ، از تمامی اقدامات منطقی برای کاهش تقاضای آب ، پیروی کند.
ب - توسعه آتی حوضه مبداء نبایستی به سبب کمبود آب ، با محدودیت چشمگیر روبرو شود. با این حال اگر حوضه مقصد ، زیان های وارده به حوضه مبداء را جبران کند ، طرح انتقال آب ممکن است توجیه پذیر باشد.
