بخشی از مقاله
چکیده
در هر جامعهای، با هر سطح از پیشرفت در زمینههای گوناگون، درنهایت مشکلات و نواقصی در حوزههای گوناگون یافت میشود. یکی از اساسیترین آنها، مشکلات مربوط به حوزه بهداشت است؛ زیرا عدم رفع و باقی ماندن آنها، در جامعه مشکلات دیگری در حوزه-های مدیریت شهری، اجتماعی، اقتصادی و ... به دنبال دارد.
بخش عمدهای از مشکلات در حوزه بهداشت، از قبیل ضعف در ارائه خدمات بهداشتی، ازدحام جمعیت در مراکز درمانی، ناتوانی در مدیریت، اتلاف زمان و هزینه برای مردم و دولت و ... مربوط به عدم مکانیابی صحیح زیرساختهای درمانی و عدم استفاده از مسیریابی بهینه بین آنها و مراجعهکنندگان است. پس مکانیابی و مسیریابی GIS در حل این مسائل از اهمیت ویژهای برخوردار است.
در این نوشتار سعی شده است؛ تا قابلیتها و مزایای مکانیابی و مسیریابی GIS، در حل و کاهش مشکلات موجود در حوزه بهداشت و درمان بیان شود. بهعلاوه در هر بخش معیارها، زیرمعیارها و روشهای مورداستفاده در هر یک از مطالعات بررسیشده، همراه با نتایج نهایی آنها موردبررسی قرار میگیرند تا معیارها و روشهای مؤثرتر مشخص شوند. درنهایت با تلفیق معیارها و روشها، بتوان پیشنهادهایی برای پیادهسازی کاربردهای ذکرشده در سطح کشور، ارائه کرد.
.1 مقدمه
اوایل قرن بیست و یکم تحولات شگرفی در زندگی بشر ایجادشده است. این تحولات سبب گشوده شدن چشماندازهای جدید در سکونتگاههای انسانی و تمرکز بیسابقه جمعیت در کلانشهرها شده است
جمعیتپذیری شهرها، همراه با تمام مسائل اجتماعی- اقتصادی سبب شده است تا شکل جدیدی از شهر و شهرنشینی پدیدار شود؛ درنتیجه نیازمندی به خدمات بهداشتی و درمانی را در تمام سطوح و سنین جامعه بیشازپیش افزایش داده است
درواقع، یکی از اساسیترین حقوق مردم در هر جامعهای، بهرهمندی از سلامت است. سازمان بهداشت جهانی آن را اساس توسعه پایدار، زمینهساز عدالت و مهمترین هدف اجتماعی جامعه میداند
حال از یکسو، بخش عمدهای از مسائل موجود در حوزه بهداشت و سلامت با مکان در ارتباط است یا قابلیت مکانمند شدن دارد. همچنین، از سوی دیگر، حجم اطلاعات موردنیاز، بسیار زیاد است و تجزیهوتحلیل آنها بهصورت عادی، بسیار طولانی خواهد شد. درحالیکه GIS، بهعنوان یک سیستم باقابلیتهای جمعآوری، ذخیرهسازی، به هنگام رسانی و نمایش انواع دادههای مکانی و غیرمکانی در کوتاهترین زمان ممکن، شناخته میشود؛ به همین علت، GIS بهترین گزینه برای حل این مسائل است.
GIS دارای قابلیتها و کاربردهای بسیاری در حوزه بهداشت ازجمله مطالعات انواع بیماریها و ارائه راههای کنترل آنها، بررسی توزیع و نحوه سرویسدهی و ارائه خدمات درمانی و ... است. از میان تمام آنها، در این مقاله، به کاربردهای مکانیابی و مسیریابی پرداختهشده است. در هر یک از کاربردها علاوه بر تشریح کافی موضوع، توضیحی اجمالی از تعدادی مقالات مرتبط ارائهشده است.
همچنین، در پایان هر کاربرد بهطور خلاصه، معیارها و روشهای مجموع مطالعات موردی بررسیشده، بیانشده است. در انتها نیز با تلفیق مجموع این معیارها و روشها، به ارائه پیشنهادهایی برای طراحی و پیادهسازی در پروژههای آتی پرداخته شود.
.2 کاربردهای مکانیابی و مسیریابی GIS در حوزه بهداشت:
کاربردهای مکانیابی و مسیریابی GIS در حوزه بهداشت، در 3 مورد همراه با تعدادی مطالعات موردی مرتبط، در ادامه بهصورت کافی توضیح داده میشود:
تعیین مکانهای بحرانی و نقاط خطر
منظور از مکانهای بحرانی و نقاط خطر، نقاطی از راههای درونشهری و برونشهری است؛ که تصادفات در آن محلها، بسیار رخداده است یا تصادفات منجر به مرگ و جرح شده است. درنتیجه تعیین این نقاط بسیار حائز اهمیت است؛ زیرا میتوان با استقرار خودروهای امدادی در نزدیکی این محلها، از میزان تلفات کاسته شود. حال GIS هم در تعیین موقعیت این نقاط، درراهها؛ و هم در مدیریت نحوه استقرار خودروهای امدادی، نقش بسیار مؤثری ایفا میکند. برای توضیح بیشتر برخی مقالات بررسیشده مرتبط با کاربرد در ادامه اشاره میشود.
مطالعه موردی - مشخص کردن Hotspots راهها با استفاده از برآورد کرنل تراکم و خوشهبندی - K-means
در مقاله مذکور، Anderson از دانشگاه Queensland استرالیا در سال 2008 برای مشخص کردن Hotspots تصادفات در خیابان-های انگلستان از GIS و کرنل تراکم استفاده کرده بود. در ابتدا دادههای تصادف رخداده در خیابانهای منطقه متروپلین در طی سال-های 2003 تا 2005 جمعآوریشده بود. سپس در GIS طراحیشده، اطلاعات جمعآوریشده، اضافه شد. همچنین، کل منطقه شبکهبندی شد. حال در هر کرنل میزان تصادفات به هرماه مشخص شد. درنهایت شکل - 1 - ، با خوشهبندی K-means در کل منطقه، 5 گروه و 15 خوشه به دست آمد که با استفاده از محلهایی حاصلشده توسط GIS، برای استقرار خودرو امدادی مشخصشده بود
شکل - 1 - نقشه نهایی با کرنلهای تیره برای نمایش - 363:2008 Anderson - Hotspots
مطالعه موردی - خوشهبندی تصادفات جادهای با استفاده از تجزیهوتحلیلها و ارزیابیهای - GIS
در مقاله مذکور، Prasannakumar و همکاران از مرکز GIS در دانشگاه Kerala هند در سال 2011 برای تعیین و ارزیابی Hotspots تصادفات درراههای یکی از شهرستانهای جنوبی هند اقدام کرده بود. در ابتدا الگوهای موقعیتی و نحوه توزیع Hotspots تصادفها برمبنای معیارهای مکانی - زمانی با استفاده از GIS استخراج شد. برای ارزیابی خوشههای Hotspots در محیط GIS، از روش 0RUDQʼV , برای بررسی همبستگی مکانی در خوشهها و از روش کرنل تراکم و آزمونهای آماری برای بررسی تراکم آنها استفاده شد. همچنین توزیع نامنظم Hotspots در خوشهها در شکل - 2 - مشخصشده بود. سطح کرنل تراکم، میزان نیاز هر قسمت به استقرار خودرو امدادی را نشان داده بود
شکل - 2 - نقشه پراکندگی Hotspots در منطقه موردمطالعه
مطالعه موردی - کاربرد GIS در تعیین نقاط حادثهخیز شبکههای درونشهری - بررسی موردی منطقه 2 تهران - -
در مقاله مذکور، حاجی حسینلو و ابراهیمی از دانشگاه خواجهنصیرالدین طوسی در سال 1386 باهدف شناسایی پارامترهای مؤثر و محاسبه میزان تأثیر هرکدام در تصادفات انجام داده بود. همچنین اولویتبندی تقاطعها ازنظر خطرناک بودن نیز انجام گرفت. در ابتدا آمار و اطلاعات تصادفات از پایگاه اطلاعات پلیس راهنمایی و رانندگی جمعآوریشده بود. سپس دادهها در محیط GIS اضافه شد
با استفاده از فرآیند تحلیل سلسله مراتبی AHP وزن هر یک از معیارها در هر تقاطع مشخصشده بود. مزیت و علت استفاده از روش AHP مقایسه کردن بهصورت دوبهدویی دانسته شده بود
مطالعه موردی - تعیین مناطق حادثهخیز و عوامل خطر محیطی سوانح رانندگی منجر به جرح و مرگ درراههای بیرون شهری و روستایی استان تهران با استفاده از - GIS
در مقاله مذکور، مرادی و سوری از دانشگاه شهید بهشتی در سال 1391 بهمنظور تعیین مناطق حادثهخیز و عوامل خطر محیطی درراههای برونشهری و روستایی استان تهران انجام داده بود. موقعیت تمام محلهای سوانح رانندگی از پایگاه اطلاعات پلیس راهنمایی و رانندگی استان جمعآوریشده بود. معیارها در 3 دسته عوامل انسانی - ناتوانی و محدودیتهای جسمانی، مصرف الکل و مواد مخدر، عدم استفاده از کمربند و کلاه ایمنی و ... - ، عوامل محیطی - فقدان سیستم روشنایی و علائم راهنمایی، مشکلات طراحی و ساختار راه، بارندگی و ... - و عوامل وسیله - طراحی خودرو - قرار دادهشده بود. با استفاده از آزمونهای آماری - کای دو یا - Exact رابطه بین متغیرهای کیفی تعیینشده بود . همچنین، با استفاده از میانگین و انحراف معیار تجزیهوتحلیل توصیفی انجامگرفته بود. درنهایت شکل - 3 - ، نقشه مشخصکننده نقاط حادثهخیز در سطح شهرستانهای استان بود
مکانیابی بیمارستان
در مکانیابی بیمارستان ابتدا باید هدف ایجاد بیمارستان شامل - ظرفیت بیمار، تخصص، تعداد کارکنان، خصوصی/دولتی، نحوه دسترسی و ... - تعیین شود. سپس لایههای اطلاعاتی موردنیاز مثل لایه شهری، لایه شبکه راهها و ... جمعآوری شدند. وزندهی لایهها بر اساس معیارهای دسترسی، سازگاری و ... به روشهای بولین، فازی و ... انجام میگیرد و وزن نهایی هر یک بهطور مستقل محاسبه میشود. درنهایت بهترین مکان برای بیمارستان تعیین میشود. ضوابط مکانیابی، تناسبات و ویژگیهای بیمارستان در جدول - 1 - مشخصشده است. در این زمینه تعدادی از مقالات موردبررسی قرارگرفته در ادامه توضیح داده میشود.
