مقاله کاکتوس بهترین معمار اقلیم گرم و خشک

بخشی از مقاله

چکیده

تفاوت بزرگ و پایهای کاکتوسها از سایر گیاهان به سبب توانایی و استواری شگفتانگیز آنها در برابر دگرگونیها و شرایط سخت و نامساعد طبیعی است. چراکه این گیاهان در نامناسبترین و دشوارترین شرایط با استفاده از شکل فشرده خود، - کاهش تبادل با خارج - پوست ضخیم، - استفاده از ظرفیت حرارتی - ریشههای غدهای - محافظت از آب بهوسیله ظرفیت حرارتی خاک - ، پرزهای روی آن - سایهاندازی و جلوگیری از تبخیر - و خارها - محافظت وجذب رطوبت - و ... رشد نموده و برای بقاء نسل وزندگی، پایداری نشان داده و شکلهای گوناگون به خود میگیرند.

چنین روندی باگذشت میلیونها سال تکامل پدید آمده و خودبهخود، شرایط نامساعد محیطی را همراه با دگرگونی شکل وانداده پذیرفتهاند. به خاطر خصوصیت ریختشناسی - مرفولوژی - به مناطق خشک و نیمهخشک سازگار شدهاند. بدون تردید در عالم گیاهی، شگفتانگیزتر، جالبتر و در بسیاری موارد زیباتر از کاکتوسها، گیاهی را نمیتوان یافت. این دقیقه همان اتفاقی است که در ساختمانها سنتی افتاده است و این مبارزه انسان با شرایط سخت برای بقاء نسل وزندگی باعث خلق آثاری زیبا بر دل کویر شده است که امروزه مظهری از معماری پایدار است.

.1 مقدمه

اقلیم هر مکان جغرافیایی، شرایط مناسب ویژهای دارد که درعینحال، محدودیتهایی را نیز درزمینه طراحی شهری به همراه دارد. در طراحی فضاهای مختلف شهر: نظیر ساختمانها، فضاهای سبز، معابر و غیره، علاوه بر توجه به کیفیتهای عملکردی، بصری و زیباشناختی، عنایت به نوع اقلیم شهر و رعایت ضوابط طراحی اقلیمی ضروری است؛ و بیتوجهی به این مسئله، مشکلات خاصی را به وجود میآورد.

هر اقلیم شرایط خاص خود را دارد و به سبب آنهم حیوانات و گیاهان متناسب با آن اقلیم و سازگار با آن هستند. حیوانات و گیاهانی که طی سالیان خود را با آن وفق دادهاند و با استفاده از ترفندهایی خود را با آن سازگار کردهاند. نمونه از این موارد گیاه کاکتوس است که توانسته در بیابانهای خشک و کم آب دوام بیاورد. کاکتوسها به سبب ساختار ویژه اندامهای گوشتی و آبدار در برابر دگرگونیهای محیطی پایداری بیشتری نشان میدهند.

چراکه این گیاهان در نامناسبترین و دشوارترین شرایط رشد نموده و برای بقاء نسل وزندگی، پایداری نشان داده و شکلهای گوناگون به خود میگیرند. شماری از گونهها که در بیابانهای خشک و سوزان رشد و نمو میکنند، نسبت به گیاهان دیگر شکلهای عجیب و شگفتانگیز یافتهاند.

چنین روندی باگذشت میلیونها سال تکامل پدید آمده و خودبهخود، شرایط نامساعد محیطی را همراه با دگرگونی شکل واندازه پذیرفتهاند. بدینسان طبیعت آنها را پس از مبارزهای پردامنه، بهمرورزمان امروزه بهصورت گیاهان زیبا و چشمنواز به ما ارمغان داشته است. انسان نیز مانند کاکتوسها خود را با شرایط بیابان وفق دادهاند و در این راه از ترفندهایی استفاده کردهاند که نمونه بارز آن در اقلیم گرم و خشک میتوان یافت در زیر به چند نمونه از این موارد و تشابه آن با کاکتوس پرداخته شده است.

.2 اقلیم گرم و خشک

وجود رشته کوههای البرز در شمال و کوه های زاگرس در غرب ایران از عبور ابرهای بارانزا به داخل فلات مرکزی جلوگیری میکنند؛ بنابراین میزان بارش در این منطقه بسیار کم و خشکی هوا باعث شدت تابش خورشید و تبخیر در حدی فوقالعاده شده است . این امر شوری آب را در پی دارد. کمبود آب و شوری خاک به فقر پوشش گیاهی منجر شده است و این مسئله، جریان شنهای روان و سرعت زیاد بادهای گرم و خشک و غبارآلود را در پی دارد. در شرایط سخت بیابان مرکزی ایران، تأمین آسایش انسان بستگی به مهارتهایی داشته که بتواند بناها و فضاهایی منطبق با محیط اکولوژیک و شرایط اقلیمی به وجود آورد. آسایش اقلیمی در این ناحیه از سه طریق فراهم میشده است: استفاده از سایه و باد، استفاده از آب، مدیریت آب و کاهش تأثیر تابش خورشید وبر این اساس، مقایسه کاکتوس و اصول حاکم بر شهرسازی اقلیم گرم و خشک ایران جالبتوجه و آموزنده است

.3 کاکتوس

کاکتوس از واژه یونانی آن Kaktos به معنای گیاه خاردار یا سوزش دار گرفتهشده است. کاکتوسها از گروه گیاهان گوشتی و از رده دولپهایهای جداگلبرگ است، کاکتوسها در گستره گرم و سوزان آمریکای مرکزی و جنوبی و در پارهای پهنههای جهان که آبوهوایی همانند آمریکا دارند، نیز دیده میشوند. در دشتهای بزرگ و جنگلهای آفریقای جنوبی، استرالیا، مکزیک، پاراگوئه که در بیشتر سال دارای آبوهوای خشک هستند نیز کاکتوسها را در گسترههای بزرگی میتوان دید

.4 ظرفیت حرارتی

کاکتوس در حقیقت شتر دنیای گیاهان است؛ زیرا آب و مواد غذایی را در خود ذخیره نموده و برای روزهای کم غذایی و کمآبی به مصرف میرساند؛ و در مقابل گرما و خشکی و کم غذایی مقاومت خوبی را از خود نشان میدهد . بهطورکلی آب مازاد در تنه و برگهای گیاه ذخیره میشود و گاهی تا یک سال در مقابل خشکی و نوسانات شدید بیابانها از خود مقاومت نشان میدهد.

در اقلیم گرم و خشک فلات مرکزی ایران، استفاده از مصالح با ظرفیت حرارتی بالا که در مقابل گرما مقاومت فراوانی دارند، در میزان راحتی ساکنان تأثیر زیادی خواهد داشت. در این اقلیم ساخت مساکن خشت و گلی از شیوههای انطباق با محیط سخت بیابان بوده استدیوارهای. خشتی و آجری که با قطر و ضخامت نسبتاً زیاد با طاقهای قوسی شکل طراحیشدهاند مانند یک خازن حرارتی گرما و سرما را در خود ذخیره میکنند و نوسانات درجه حرارت شبانهروز را تعدیل میکند

.5 استفاده از ظرفیت حرارتی و رطوبت خاک

کاکتوسها در اندازه و شکلهای گوناگون دیده میشوند. برخی بسیار کوتاه و در ماسههای بیابانی پنهان بوده تا از بادهای گرم و تابش سوزان کویری در امان باشند و از رطوبت موجود در خاک استفاده کنند. - 7 - یکی از عمده ویژگیهای مساکن در مناطق خشک پایینتر بودن سطح حیاطهای مسکونی نسبت به معابر شهری بود که خود نتیجه ی عوامل مختلفی همچون کاهش تبادل حرارتی بین دالان و خارج ساختمان، استفاده از ظرفیت حرارتی خاک و رطوبت موجود در خاک است.

.6 بافت متراکم

ساقه گیاه کاکتوس بسیار ضخیم و از حالت استوانه خارج و برگها نیز شکل اصلی خود را ازدستدادهاند و بهصورت خارها و تیغهای کوچک در نقاط گوناگون درآمدهاند. در کاکتوسها خبری از ساقههای نازک کشیده و برگهای نازک نیست و اعضا به دلیل کاهش تبخیر و تبادل با محیط خارج بهصورت فشرده در کنار هم قرارگرفتهاند. کاکتوسها به سبب نداشتن برگ کار اصلی برگ یعنی:

فتوسنتز و غذا سازی، تعریق را بهوسیله ساقههای خرد که بندبند نیمه گوشتی و دارای سبزینهاند، انجام میدهند. روی ساقه با کوتیکول پوشیده شده که دارای ماده مومی است. همچنین در گونههای مختلف پوشش سفیدرنگی، روزنههای ساقه را میپوشاند و موجب جلوگیری از تعریق و تعرق زیاد میشود

در اقلیم خشک نیز مجموعهای از قطعات مسکونی و غیرمسکونی با مسیرهای ارتباطدهنده باریک و سابات دار و دیگر عناصر شهر زندگی محلات شهری را تشکیل میدهند. درگذشته هر محله دارای مرکزی بوده که بنا بر وضعیت اجتماعی و اقتصادی ساکنان شکل میگرفته است. مرکز محله عناصر متفاوتی مانند بازارچه، مسجد، میدان چه یا حسینیه، حمام، آبانبار و ...را در خود جای میداده و محل قرارگیری آن در مسیر یا تقاطع دو یا چند گذر اصلی بوده است. درواقع کالبد کلی بهصورت فشرده و نزدیک به هم هستند.

اقلیم یکی از مهمترین عواملی است که بر مورفولوژی شهرهای سنتی اقلیم گرم و خشک ایران تأثیر گذاشته است. در این اقلیم شهرها، دارای ساختار و بافتی فشرده و متراکم هستند و در آن خانه ها دارای دیوارهای بههمپیوسته اندک حدومرز بین آن تا غیرقابل تشخیص است. شکلگیری بافت متراکم بهمنظور جلوگیری از نفوذ گرما و سرمای شدید تابستان و زمستان و بادهای ناموفق به داخل بافت مسکونی، دومین اصل در توجه به پایداری در شهرهای مرکزی ایران هست. در جهت کاهش سطح تماس با تابش تند آفتاب تابستان و بهویژه سایه شکلگرفته است

.7 استفاده از رطوبت و خنکی شبانه

خارها یکی از ویژگیهای شناختهشده کاکتوسها به شمار میروند که در رنگهای گوناگون مسئولیت نگه داشت و حفاظت گیاه را بر عهدهدارند. افزوده بر این هرگونه حفاظت گیاه در برابر عوامل بیرونی و محیطی چون جوندگان، جانداران دیگر و یا تابش شدید خورشید را انجام میدهند. خارها سبب جذب رطوبت هوا در طول شب و هدایت آب در آوندهای گیاه و ازآنجا به ریشه تاشده و همچنین کاهش تبخیر آب را نیز یاری مینمایند

ایجاد حیاطهای مرکزی بهمنظور تأمین هوای خنک و مطبوع برای هر واحد مسکونی از دیگر اصول ساخت شهرهای اقلیم گرم و خشک ایران به شمار میآید. تنفس خانههای به هم فشرده از داخل این حیاط تا امکانپذیر هست. حیاط ها بهمانند گودالی هوای خنک شب را در خود تهنشین کرده وان را وارد جدارهها و بافت کف حیاط میکند و در روز گرم مورداستفاده قرار میدهند. این حیاط تا علاوه بر خاصیت تنظیمکنندگی هوا، راه باد را سد میکنند، سایه پدید میآورند و در ضمن زندگی کوچک و خلوت درونی را در برابر فضاهای باز و ناامن بیرون پاس میدارند

.8 استفاده هنرمندانه از آب

ریشه کاکتوسها سطحی ولی تااندازهای نیرومند و گستردهاند. پارهای ریشه تا غدهای و برخی دارای ریشههای ژرف میباشند. - 1 - ریشههای غدهای آب را در خود ذخیره میکند و در زیرخاک از گرمای خورشید محفوظ میدارد.

استفاده از آب بهصورت قنات و پایین بردن خانهها برای سوارشدن بر آب قنات و استفاده از آبانبار زیرزمین همه استفادههای هنرمندانه از آب در زیرزمین و دور از گرمای خورشید است.

.9 کاهش ارتباط با محیط خارج - درونگرایی -

کم شدن سطح گیاه - سطح تبخیر - به علت عدم وجود برگ، کم شدن تعداد روزنه در برخی از ماهها و باز شدن آنها در شب و بسته شدن در روز، بدون هیچگونه مراقبت و نگهداری به رشد و نمو خود ادامه خواهند داد. شدت تعرق در این گیاهان بسیار ناچیز است این گیاهان در روز و شرایط نامساعد روزنههایشان را میبندند و عمل تنفس نوری نیز صورت نمیگیرد.

در بافت سنتی این مناطق هیچ بازشو یا پنجرهای به بیرون خانه باز نشده و تنها بازشویی که با بیرون ارتباط داشته در ورودی بوده که آنهم بهطور مستقیم و بلا واسطه به بخشهای بیرونی ساختمان منتهی نشده و از طریق دالانهاینسبتاً بلند و هشتیها این درها به حیاط خانه منتهی میگردیدهاند. کاهش بازشوها روبه خارج و کوچک کردن روزنهها در جهتهای غربی باعث کاهش ارتباط با محیط خارج میشود و بیشتر ارتباط ازنظر تهویه و تابش بهوسیله بازشوهای حیاط مرکزی است. بسیاری از عناصر همچون فضاهای باز مرکزی و تعبیهی حوض آب و باغچه در درون آن - همچون حیاطهای قدیمی - باعث افزایش رطوبت در فضاهای زیستی ساختمان شده و نحوهی تعبیهی بازشوها نیز به حیاط یا فضاهای باز مرکزی ارتباط فضاهای زیستی داخلی را با فضاهای خارجی قطع نموده و منجر به ایجاد میکرو اقلیم خاص مطلوب در معماری سنتی آنها میشود

.10 رطوبت زیاد باعث عدم آسایش

با این تفاوت که گیاهان،عموماً در رطوبت نسبی زیاد، رویشی باطراوات و شاداب گونه نشان میدهند ولی بیشتر کاکتوسها در محیطهایی که بخارآب زیاد داشته باشند میپوشند. - 1 - استفاده از تبخیر در اقلیم گرم برای خنکی و استفاده از برودت تبخیری است و زمانی که مقدار آن زیاد شود بهاندازهای که مانع تعرق و تبخیر از سطح پوست شود مانع آسایش میشود و با ورد به مصالح باعث پوسیدگی، رشد قارچها، بوی نامطبوع و ... میشود.

.11 باز و بسته شدن روزنهها در شب و روز

کاکتوسها طی مهرومومهای طولانی با شرایط خشک، نامساعد و کمی تعرق سازگار شده و دارای خصوصیات فیزیولوژیکی پیشرفتهای شدهاند.