بخشی از مقاله
چکیده _ با توجه به افزایش مصرف انرژی، انتشار گازهای گلخانهای ناشی از مصرف انرژی، طی سالهای اخیر، در ایران و جهان افزایش قابل توجهی داشته است. افزایش تقاضای جهانی انرژی از سوختهای فسیلی نقش مهمی در روند صعودی انتشار CO2 دارد. با بسط و گسترش معضلات محیطزیستی ناشی از فعالیتهای بشر مشخص شده است که فعالیتهای اقتصادی بدون توجه به محدودیتهای محیطزیست نمیتوانند ادامه پیدا کنند.
به همین دلیل استفاده از سازوکارهای بازار و ابزارهای اقتصادی و همچنین قانون و مقررات برای استفاده عقلایی از مواهب منابع طبیعی در کانون توجه بسیاری از دولتهای جهان قرار گرفته است. طبق مطالعات گذشته، ابزارهای اقتصادی کارآمدترین راهحل را برای کنترل و کاهش انتشار گازهای گلخانهای ارائه میدهند که دو فرم اصلی این ابزارها شامل مالیات بر آلودگی و مجوزهای قابل مبادله می شود. در این تحقیق مفاهیم و ابزارهای اقتصادی مؤثر در کاهش آلودگیهای محیطزیستی مورد بحث و بررسی قرار گرفته و به نقش این ابزارهای اقتصادی در نیل به توسعه پایدار و جایگاه آنها در نظام برنامهریزی کشور پرداخته شده است.
.1 مقدمه
یکی از نگرانیهای عمده زیستمحیطی بهویژه در دستیابی به توسعه پایدار، دیاکسید کربن و سایر گازهای گلخانهای میباشد . گازهای گلخانهای اولیه عبارتند از: دیاکسید کربن - CO2 - ، متان - CH4 - و دی نیتروژن اکسید - N2O - ازن در جو پایین - O3 - و کلروفلوئوروکربنها . - CFCs - انتشار گازهای گلخانهای انسان ساخت در بیوسفر عامل اصلی تغییر اقلیم محسوب میشوند - کارگری و مستوری، . - 1389 در بین این گازها کربن دیاکسید، متان و دی نیتروژن اکسید به دلیل عمر زیاد و میزان بازتابش امواج فروسرخ از مهمترین گازهای گلخانهای هستند و در گزارشهای نشر گازهای گلخانهایعمدتاً این گازها را در نظر میگیرند.
گاز گلخانهای دیاکسید کربن بهعنوان مبنای تعیین میزان تأثیر گازهای گلخانهای بر گرمایش زمین در نظر گرفته میشود و پتانسیل گرمایش سایر گازها نسبت به این گاز سنجیده میشود. . - IPCC, 2006 - گازهای گلخانهای توسط منابع طبیعی و غیر طبیعی تولید و جذب میشوند این منابع راصطلاحاً چشمهها و چاهکهای گازهای گلخانهای مینامند. بزرگ ترین منبع انتشار گازهای گلخانهای احتراق سوختهای فسیلی میباشد . - IPCC, 2013 - از زمان انقلاب صنعتی تاکنون غلظت CO2 جو به میزان 44 درصد،عمدتاً به دلیل احتراق سوختهای فسیلی، افزایش یافته است .
- NOAA/ESRL, 2017 - در بین فعالیتهای انسانی که گازهای گلخانهای تولید میکنند، استفاده از انرژی بزرگترین منبع انتشار گازهای گلخانهای میباشد . - IPCC, 2013 - افزایش تقاضا برای انرژی، ناشی از توسعه و رشد اقتصادی در سراسر جهان میباشد. تقاضای جهانی انرژی محاسبه شده با توجه به کل عرضه انرژی اولیه - TPES - بین سالهای 1971 تا 2015تقریباً 150 درصد افزایش پیدا کرده است که هنوز هم به سوختهای فسیلی متکی میباشد.
علیرغم رشد انرژی غیر فسیلی، بهویژه در تولید برق که اکنون 34 درصد از رقم جهانی - ازجمله انرژی هسته ای، انرژی آبی و سایر منابع تجدید پذیر - را تشکیل میدهد، سهم سوختهای فسیلی در عرضه انرژی جهان در طول چهار دهه گذشتهنسبتاً تغییر نکرده است. در سال 2015، منابع فسیلی 82 درصد از کل عرضه انرژی اولیه - TPES - جهانی را تشکیل دادهاند. رشد تقاضای جهانی انرژی از سوختهای فسیلی نقش مهمی در روند صعودی انتشار CO2 دارد. از زمان انقلاب صنعتی، انتشار CO2 سالانه از احتراق سوخت بهطور چشمگیری از نزدیک به صفر تا بیش از 33 گیگا تن CO2 در سال 2015 افزایش یافته است .
دو بخش دو سوم انتشار گازهای گلخانهای ناشی از احتراق سوخت را در سال 2015 تولید میکنند: تولید برق و گرما بهمراتب بزرگترین سهم با 42 درصد و پس از آن حملونقل با 24 درصد را دارا میباشند. . - IEA, 2017 - در حقیقت هیچ نظام اقتصادی نمیتواند بدون حمایت نظامهای بومشناختی - منابع زنده و غیرزنده و روابط متقابل بین آنها - به حیات خود ادامه دهد. مفهوم این گفته این است که بهمنظور به حرکت در آمدن اقتصاد - یعنی تأمین کالاها و خدمات یا ثروت برای انسانها - باید منابع اولیه یعنی مواد خام و سوخت را از طبیعت استخراج و فراوری نمود.
این موضوع بهخوبی ارتباط تنگاتنگ بین نظام اقتصادی و محیطزیست را نمایان میسازد. فعالیتهای عمرانی به طرق مختلف بر محیطزیست تأثیر میگذارند و مطلوبیت آن را برای جامعه کاهش میدهند. از سوی دیگر ظرفیت محیطزیست محدود میباشد . بنابراین فعالیتهای اقتصادی که محیطزیست را آلوده مینمایند، نمیتوانند بدون هیچ محدودیتی به فعالیت خود ادامه دهند زیرا ظرفیت خود پالایی محیطزیست محدود است - پوراصغر سنگاچین، . - 1380 با توجه به افزایش میزان فعالیتهای اقتصادی بشر در محیطزیست طبیعی و کاهش توان محیط به برآورده ساختن این نیازها و در واقع محدود بودن توان پاسخگویی محیطزیست برای توان خواستههای انسانها، مفهوم حفاظت از محیطزیست از حیث اقتصادی مطرح گردیده است - دانشی و همکاران، . - 1393
هزینههای کاهش تولید گازهای گلخانهای از صنعتی به صنعتی دیگر و از کارخانهای به کارخانهی دیگر متفاوت خواهد بود . کارایی ترین شکل کاهش انتشار گازهای گلخانهای تشویق به کاهش انتشار میباشد که میتواند با کمترین هزینه از نظر منابع اقتصادی واقعی به دست آید. ابزارهای اقتصادی یا ابزارهای مبتنی بر بازار، کارآمدترین راهحل را ارائه میدهند که دو فرم اصلی را شامل میشود: مالیات بر آلودگی و مجوزهای قابل مبادله. . - Royal Society, 2002 - در ادامه به برخی از مهمترین مطالعات صورت گرفته در ایران و جهان در زمینه استفاده از ابزارهای اقتصادی در کاهش آلودگیها پرداخته میشود.
ویسما و دلینک - 2007 - 1 در مطالعهای در ایرلند به این نتیجه رسیدند که با نرخ مالیات 15 -10 یورو بر تن دیاکسید کربن، آلودگی به اندازه 25 درصد کاهش مییابد. کاهش رفاه حاصل از این مالیات 1 درصد برآورد گردیده است. لیانگ و همکاران - 2007 - 2 در چین بیان داشتند که بهمنظور کاهش -5 10 درصدی دیاکسید کربن، بدون پرداخت یارانه به تولید یا معافیتهای مالیاتی، تولید ناخالص داخلی کاهش خواهد یافت؛ اما در این مطالعه مشخص شد که با معاف کردن بخشهای مصرفکننده انرژی بر و تجاریتر، حتی امکان افزایش تولید ناخالص داخلی وجود خواهد داشت.
در مطالعه برائو - 2011 - 3 در فرانسه بهمنظور کاهش 14 درصدی انتشار دیاکسید کربن، سناریو مالیات بر کربن 31 یورو به ازای هر تن انتشار دیاکسید کربن بررسی شده است. نتایج نشان میدهد که با اجرای این سیاست رفاه هر خانوار کاهش مییابد و سهم خانوارهای ثروتمندتر از این کاهش مطلوبیت بیشتر است . در این مطالعه نشان داده شده است توزیع یکنواخت درآمدهای مالیاتی میان خانوارها موجب افزایش درآمد خانوارهای فقیر خواهد شد.
دیسو و ایلند - 2011 - 4، در مطالعهای در کانادا به این نتیجه رسیدند که با سناریوی دریافت مالیات 40 دلار به ازای هر تن انتشار دیاکسید کربن، در صورت بازگشت مالیات ضمن تعدیل کاهش پتانسیل رقابت، موجب کاهش بیشتری در تولید ناخالص داخلی خواهد شد. بدون عودت مالیات بر آلودگی تولید ناخالص 0/13 درصد کاهش مییابد و با عودت آن تولید ناخالص 0/17 درصد کاهش مییابد. این شرایط برای رفاه نیز برقرار است.
هادیان و استادزاد - 1392 - ، در مطالعهای به برآورد سطح بهینه مالیات بر آلودگی در اقتصاد ایران پرداختهاند. آنها به این منظور، یک الگوی سهبخشی شامل خانوار، بنگاه و دولت در نظر گرفته که پس از حل الگو با استفاده از آمار مربوط به اقتصاد ایران مقدار بهینه مالیات بر آلودگی محاسبه کردهاند. پس از کالیبره کردن الگوی حلشده، نرخ بهینه مالیات بر آلودگی 7/8 هزار ریال به ازای هر تن انتشار CO2 به دست آوردهاند.
طبیعی و زیستمحیطی باید به تعامل و برهمکنشهای میان نظام اقتصادی و نظامهای بومشناختی توجه کرد و هزینههای بهره برداری، تخریب و آلودگی محیطزیست را به تناسب هزینههای وارد شده بر محیطزیست پرداخت کرد که یکی از مهمترین ابزارهای تعیین این خسارتها، وضع مالیات و عوارض است که باعث میشود، بنگاهها رفتار عاقلانهتری با محیطزیست داشته باشند.
اسلاملوئیان و استادزاد - 1394 - ، در مطالعهای با رویکرد نظریه بازیها به بررسی مالیات سبز در بخشهای انرژی و کالای نهایی در ایران پرداختند. آنها بعد از ساخت یک الگو، ابتدا توابع تولید انرژیهای فسیلی، انرژیهای تجدید پذیر بهعنوان کالای واسطهای و تابع تولید کالای نهایی برآورده کردند. سپس یک بازی پویا برای سه بازیگر شامل دولت، بنگاههای واسطهای تولید انرژی و بنگاه تولید کالای نهایی طراحی نمودند. بر اساس مدل آنها، در مرحله اول دولت با هدف حداکثر سازی رفاه به تعیین نرخ مالیات میپردازد و در مرحله دوم، بنگاهها با اخذ این نرخ با انتخاب عوامل تولید سود خود را حداکثر میکند.
بر اساس نتایج نرخ بهینه مالیات سبز در سال 1394 حدود 9 درصد تولید کالاهای نهایی برآورد گردید. بهعبارتدیگر برای جبران خسارتهای زیستمحیطی ناشی از مصرف سوختهای فسیلی لازم است که به این میزان از تولید ناخالص ملی - GNP - ایران مالیات اخذ گردد. همچنین نرخ مالیات سبز بر تولید انرژی فسیلی 18 درصد قیمت سوخت محاسبه شده است.
بیتوجهی به منطق علم اقتصاد در سیاستگذاریهای بهرهبرداری از منابع طبیعی و محیطزیست، شرایطی را پدید آورده است که همه جوامع بهنوعی با معضلات محیطزیستی دستبهگریبان شدهاند. با بسط و گسترش معضلات محیطزیستی ناشی از فعالیتهای بشر مشخص شده است که فعالیتهای اقتصادی بدون توجه به محدودیتهای محیط زیست نمیتوانند ادامه پیدا کنند.
به همین دلیل استفاده از سازوکارهای بازار و ابزارهای اقتصادی و همچنین قانون و مقررات برای استفاده عقلایی از مواهب منابع طبیعی در کانون توجه بسیاری از دولتهای جهان قرار گرفته است، - پوراصغر سنگاچین، . - 1389 این محدودیتها باعث شد تا استفاده از سازوکارهای اقتصادی و تشویقی موردتوجه بسیاری از دولتها و سازمانهای بینالمللی قرار گیرد. به همین دلیل در فصل هشتم دستور کار 21 بر استفاده مؤثر از ابزارهای اقتصادی و سازوکارهای بازار و سایر محرکهای تشویقی برای دست یافتن به توسعه پایدار و حفاظت محیطزیست تأکید شده است.
.2 مبانی
طرح موضوعات زیستمحیطی در دهه 70 میلادی موجب نگرانیهایی در بخش اقتصادی شد؛ زیرا بهزعم کارگزاران اقتصادی رعایت دقیق استانداردهای زیستمحیطی در بخش تولید میتواند موجب کاهش رشد اقتصادی گردد. فرآیند تدریجی ادغام موضوعات اقتصادی، اجتماعی و زیستمحیطی با برگزاری کنفرانس ریو 1992 آغاز شد و همچنان نیز در دستور کار دولتها و برخی از سازمانهای بینالمللی قرار دارد. اقتصاد سبز یکی از مهمترین جلوههای ادغام ابعاد اقتصادی، اجتماعی و زیستمحیطی است و بدون آن توسعه پایدار محقق نخواهد شد.
اکثر اقتصاددانان فارغ از اینکه جزء کدام یک از نحلههای اقتصادی باشند در این خصوص اتفاقنظر دارند که باید راهحل فوری جهت حل مشکلات و معضلات زیستمحیطی اتخاذ گردد. اقتصاددانانی چون پیگو، سامولسون و کواز با طرح مفاهیمی همچون آثار جانبی یا آثار خارجی - برونی - ، اموال عمومی و حق آلوده کردن سعی بر پر کردن خلاءهای موجود کردهاند. بهتدریج این مفاهیم از رهگذر ارائه نظریات بعدی اقتصادی تبدیل به یکی از موضوعات مهم اقتصاد محیطزیست گردید - رمضانی قوامآبادی، . - 1393
اتخاذ سیاستهای مالی برای حفاظت از محیطزیست ازجمله عوارض و مالیاتها یکی از مهمترین سازوکارهای حفاظت از محیطزیست قلمداد میشوند. زیرا مالیاتها از طریق سازوکارهای بازار عمل میکنند و میتوانند در رویکرد بنگاههای تولید تغییر ایجاد کنند. مسئله اصلی در استفاده از مالیاتها این است که باید آنها را به گونهای تنظیم کرد که نهتنها منافع و هزینههای مستقیم فعالیتهای اقتصادی بلکه هزینههای غیرمستقیمی را که بر محیطزیست تحمیل میکند، انعکاس دهد. درصورتیکه سیاستهای مالیاتی برای پیشگیری از فعالیتهای مخرب محیطزیست بهخوبی استفاده شوند، در این صورت میتوان پایداری توسعه را تضمین کرد.
