بخشی از مقاله
-1چکیده
بر اساس تعاریف موجود هر نوع گیاهی که داراي ترکیباتی - مواد تشکیل دهنده فعال و موثر - که بعد از یک سري عملیات مثل فشردن ، استخراج ، تقطیر و ... بر روي گیاه بدست آمد و داراي اثرات درمانی و یا به عنوان جزئی از یک فرآورده ي دارویی باشد را گیاه دارویی می گویند .
در کشور ما حدود 500 گونه گیاه دارویی و معطر وجود دارد که تعداد زیادي از آنها بومی و انحصاري ایران میباشند. روند رو به رشد مصرف گیاهان دارویی به عنوان مواد اولیه تولید داروهاي گیاهی بدون توسعه روشهاي مناسب کاشت و مدیریت صحیح، تخریب طبیعت را در بر خواهد داشت. فقر و از بین رفتن سنتها، دسترسی آسان به رویشگاههاي گیاهان دارویی، نبود دانش کافی در مورد میزان و روشهاي برداشت پایدار گیاهان دارویی، وجود بازار تجارت پرسود و نبود خطی مشی هاي قانونی از جمله عوامل مؤثر در بهره برداري بی رویه از گونه هاي دارویی و کاهش تنوع ژنتیکی آنها است.
از جمله مزایاي کشت گیاهان دارویی قبل از آنکه بهره برداري بی رویه باعث انقراض آنها گردد، شامل عدم آلودگی گیاهان دارویی به مواد نا خواسته، امکان کنترلهاي پس از برداشت، شناسایی بهتر و اصلاح ژنتیکی گونهها و جلوگیري از زوال تنوع ژنتیکی گونههاي کشت شده است.
-2مقدمه
گیاهان دارویی یکی از منابع بسیار ارزشمند در گستره وسیع منابع طبیعی ایران هستند که در صورت شناخت علمی، کشت، توسعه و بهره برداري صحیح می توانند نقش مهمی در سلامت جامعه، اشتغالزایی و صادرات غیر نفتی داشته باشند. رویکرد جهانی به استفاده از گیاهان دارویی و ترکیبهاي طبیعی در صنایع دارویی، آرایشی _ بهداشتی و غذایی و بدنبال آن توجه مردم، مسئولین و صنایع داخلی به استفاده از گیاهان دارویی و معطر نیاز مبرم به تحقیقات پایه اي و کاربردي وسیعی را در این زمینه نمایان می سازد.
کشور ایران داراي شرایط آب و هوایی متنوعی است که این امر خود موجب تنوع رشد گیاهانمختلفی چون گیاهان دارویی شده است.تعداد گونه هاي گیاهی دارویی حدود 52000 گونه برآورد شده است که 8 درصد آنها یعنی چیزي حدود 4160 گونه دارویی در معرض خطر انقراض هستند. بهره برداري از این گیاهان هنوز آن طور که در کشورهاي مترقی دنیا معمول است، درکشور ما مورد توجه قرار نگرفته است و علت آن، عدم شناخت مردم میتواند باشد.
بطور کلی اصلاح یک گیاه دارویی بر منابع ژنتیکی موجود آن گیاه استوار است. به همین دلیل مرحله اول ارزیابی دقیق منابع ژنتیکی موجود از آن گیاه می باشد. در ادامه بسته به دامنه تنوع صفات هدف که البته مهمترین آنها صفات فیتوشیمیایی هستند، همچنین با آگاهی از روابط و میزان توارث صفات، روش اصلاحی مناسب را می توان انتخاب کرد که در این ارتباط باید ساده ترین و سریع ترین روش ها براي رسیدن به هدف انتخاب شود. روش هاي اصلاحی ایجاد کلون، رقم سینتتیک و انتخاب دوره اي از رایج ترین روش ها هستند. اخیرا در مورد چند گیاه خیلی مطرح از جمله آویشن باغی ارقام هیبرید هم مطرح شده اند .
-3به طور کلی کشت و اصلاح گیاهان دارویی طی دو مرحله انجام می گیرد:
- 1 مرحله ي تحقیقاتی : در این مرحله هیچ شناختی از نیازهاي اکولوژیکی گیاه در اختیار نیست ، لذا گیاه را به روش هاي مختلفی از طرق جنسی و غیر جنسی به کرت هاي آزمایشی انتقال می دهند و تمامی فاکتور ها را حتی الامکان در اختیار گیاه قرار می دهند - مثل نوع خاك ، عمق کاشت ، فاصله آبیاري ، فاصله هر پایه ، شیب زمین و حاصلخیزي خاك -
- 2 مرحله کاشت:پس از انجام کارهاي تحقیقاتی ، بهترین روش کاشت با بالاترین بازدهی - کمی و کیفی - بدست می آید . وقتی به این اطلاعات پایه می رسیم ، اصطلاحا گفته می شود که گیاه مورد نظر حدودا اهلی شده است . در این زمان است که به بخش اجرا توصیه می شود. - تحقیقات حیدر مفتاحی زاده و عباس ناصري -
-4روشهاي بیوتکنولوژي اصلاح و اهلی سازي گیاهان دارویی:
-4-1کشت بافت
با تکنیک کشت بافت می توان از یک سلول به یک گیاه کامل دست یافت. در این تکنیک از روشهاي جنین زایی ریزازدیادي و اندام زایی استفاده میگردد.استفاده از این تکنیک به همراه موتاسیون باعث سرعت بخشیدن به تکثیر انبوه تولید گیاهان عاري از بیماري انجام کار در تمام طول سال و کاهش هزینه خواهد شد.
اولین مرحله تکثیر قسمت مورد نظر در گیاه می باشد.پس از تعیین دز مناسب و انجام تیمار پرتوتابی و تکثیر دوباره گزینش درشرایط In-vitro با اعمال تیمار تنش صورت میگیرد .گیاهان گزینش شده بعد از انتقال به گلدان جهت سازگاري و تکثیر دوباره جهت سلکسیون انتهایی در مزرعه کشت شده و سپس مورد بررسی هاي تغییرات زنتیکی قرار خواهند گرفت.یکی از بخش هاي مهم بیوتکنولوژي “کشت بافت” است که کاربردهاي مختلف آن در زمینه گیاهان دارویی، از جنبه هاي مختلفی قابل بررسی است:
-4-1-1باززایی در شرایط آزمایشگاهی
تکثیر گیاهان در شرایط آزمایشگاهی، روشی بسیار مفید جهت تولید داروهاي گیاهی باکیفیت است. روش هاي مختلفی براي تکثیر در آزمایشگاه وجود دارد که از جمله آنها، ریزازدیادي است. ریزازدیادي فواید زیادي نسبت به روش هاي سنتی تکثیر دارد. با ریزازدیادي می توان نرخ تکثیر را بالا برد و مواد گیاهی عاري از پاتوژن تولید کرد. گزارشهاي زیادي در ارتباط با بکارگیري تکنیک ” کشت بافت ” جهت تکثیر گیاهان دارویی وجود دارد.
با این روش براي ایجاد کلون هاي گیاهی از تیرة لاله در مدت 120 روز بیش از 400 گیاه کوچک همگن و یک شکل گرفته شد که 90 درصد آنها به رشد معمولی خود ادامه دادند. براي اصلاح گل انگشتانه، از نظر صفات ساختاري، مقدار بیوماس، میزان مواد مؤثره و غیره با مشکلات زیادي مواجه خواهیم شد ولی با تکثیر رویشی این گیاه از راه کشت بافت و سلول، می توان بر آن مشکلات غلبه نمود. چنانکه مؤسسه گیاهان دارویی بوداکالاز در مجارستان از راه کشت بافت و سلول گل انگشتانه موسوم به آکسفورد، توانست پایه هاییکاملاٌ همگن و یک شکل از گیاه مذکور بهدست آورد.
