بخشی از مقاله
چکیده:
ارزیابی تناسب کاربري اراضی شهري به منظور تخصیص هر کاربري به مناسبترین زمین و با هدف برآورد بیشترین کارائی کاربري تخصیص یافته در ارائه خدمات به شهروندان و دیگر کاربري ها و فعالیتهاي شهري، انجام می شود. این پروسه به علت تأثیر گذاري و وابستگی شدید کاربریهاي مختلف شهري بر یکدیگر و همچنین بر فعالیتهاي روزمره شهري فرآیند پیچیده اي بشمار می رود و تأثیر گذاري ذینفع ها و فاکتورهاي متعدد در فعالیت کاربري هاي شهري بر پیچیدگی مسئله می افزاید. چنین پیچیدگی استفاده همزمان از ابزارهاي مختلف پشتیبانی تصمیم نظیر سیستم هاي اطلاعات - مکانی - و تحلیل هاي تصمیم چند معیار 1 - SMCDM - را ایجاب می کند.
یکی از مسائل مهم در برنامه ریزي شهري تعیین مناسبت کاربري اراضی می باشد. در این مسئله بایستی با توجه به معیارهایی محیطی از جمله شیب، ارتفاع، جهت شیب، اقلیم، فرسایش، قابلیت اراضی، خاك و همچنین فاکتورهاي اقتصادي و اجتماعی، بهترین کاربري را براي هر واحد از زمین تعیین نمود. در این تحقیق با توجه به معیارهایی محیطی و براساس چهار روش تصمیم گیري مکانی شامل TOPSIS، ELECTRE، SAW و AHP مدل مناسبت کاربري ها مورد بررسی قرار گرفته است. نتایج این مقاله بیانگر آن است که مهمترین کاربرد SMCDM در مباحث برنامه ریزي شهري، تعیین میزان مناسبت کاربریهاي مختلف براي هر واحد مکانی می باشد که با کمک GIS و سیستم هاي تصمیم گیري چند معیاره مکانی قابل محاسبه می باشد.
مقدمه
با رشد و توسعه شهرها، اطلاعات لازم براي برنامه ریزي شهري و منطقه اي به شدت افزایش یافته و پیچده می شود . - 3 - شبکه هاي وسیع امکانات شهري، توزیع و تراکم جمعیت، کاربري زمین ها و بسیاري موارد نظیر این، چنان بر پیچیدگی این برنامه ریزي می افزایند که چاره اي جز استفاده از سیستم اطلاعات مکانی نوین براي گردآوري این اطلاعات و پردازش آنها در قالب تئوري هاي جدید برنامهریزي شهري و منطقه اي وجود ندارد. - 5 -
سیستم اطلاعات مکانی با امکانات ویژه اي چون سرعت و دقت، ورود و خروج اطلاعات و نقشه ها از سیستم هاي دیگر، امکان آنالیز و تلفیق چند متغیره، امکان برنامه نویسی، تهیه ي بانک هاي اطلاعاتی داده هاي مکانی، آنالیز واحدهاي همسایگی و پیوستگی، درون یابی، مسیریابی و... از مهمترین سیستم هاي طراحی شده سالهاي اخیر می باشد که پیاده سازي تکنیک هاي پیشرفته و پیچیده ي برنامه ریزي را در کوتاهترین زمان ممکن میسر ساخته است. - 14 -
ابزاري که می تواند به ما در بروز نگه داشتن داده ها و ساماندهی و ذخیره ي آنها کمک کند و در عین حال دسترسی سریع و آسان به آنها را در تمام لحظات فراهم نماید. در شهرهاي کنونی با پیچیدگی ها و عدم قطعیت ها و عوامل متعددي که بر نحوه ي توسعه ي آن تاثیر می گذارند، روش هاي سنتی در حل مسایل فضایی نظیر رویهم گذاري دستی نقشه ها دیگر نمی تواند پاسخگو باشد. - 10 - سرعت رشد و دگرگونی شهرها و همچنین حجم انبوه عوامل تاثیرگذار بر مسایل فضایی در شهر، چاره اي جز استفاده از چارچوبی مدون مبتنی بر سیستم اطلاعات مکانی در حل مسایل فضایی در شهرسازي باقی نگذاشته است. - 6 -
پیشرفت هاي اخیر در زمینه ي تکنولوژي اطلاعات، در فرآیند برنامه ریزي و تصمیم گیري، فرصت هاي زیادي را براي ارزیابی راهبردهاي جدید وابسته به پردازش رایانه اي داده هاي جغرافیایی، مدیریت داده ها، تحلیل داده ها، ساخت سناریوهاي مختلف و آماهد کردن داده ها فراهم کرده است. - 13 - به وسیله ي این پیشرفت ها، راه حل هاي کارآمدتري براي مسائل مختلف وابسته به فضا شامل آنهایی که با موضوعات برنامه ریزي مرتبط هستند، امکانپذیر شده است. این پژوهش بر آنست تا کاربرد یکپارچه کردن روش تصمیم گیري چند معیاره - SMCDM - سیستم اطلاعات مکانی - GIS - به منظور حل مسائل تصمیم گیري را در کاربري اراضی شهري بیان نماید.
تلفیق روش تصمیم گیري چند معیاره - SMCDA - و GIS در برنامه ریزي شهري روش تصمیم گیري چند معیاره شامل یک سري از تکنیک ها - از جمله جمع وزن ها یا تحلیل هاي همگرایی - است که اجازه می دهد، طیفی از معیارهاي وابسته به یک مبحث امتیازدهی و وزن دهی شده و سپس بوسیله کارشناسان و گروه هاي ذینفع رتبه بندي شوند. تصمیم گیري چند معیاره بر یک فرآیند دادن ارزش به گزینه هایی که به وسیله چند معیار ارزیابی شده اند، دلالت دارد.
- 15 - تصمیم گیري چند معیاره می تواند به دو طبقه وسیع زیر تقسیم شود: تصمیم گیري چند شاخصه - Multi-attribute - و تصمیم گیري چند هدفه . - Multi-object - اگر مساله مورد ارزیابی، یک مجموعه محدود از گزینه ها به منظور انتخاب بهترین آنها براساس وزن هاي مربوط به ویژگی هاي آن گزینه ها باشد، این مساله یک تصمیم گیري چند شاخصه می باشد. - 16 - تصمیم گیري چند هدفه به انتخاب بهترین گزینه ها بر مبناي یک سري اهداف کم و بیش ناسازگار سر و کار دارد. مدل هاي تصمیم گیري چند هدفه به منظور طراحی به کار گرفته می شوند، در حالی که مدل هاي تصمیم گیري چند شاخصه به منظور انتخاب گزینه برتر استفاده می گردند. - 1 -
از دهه 1990، راهبرد یکپارچه کردن تصمیم گیري چند معیاره با GIS براي حل مسائل برنامه ریزي فضایی، توجه چشمگیري در میان برنامه ریزان شهري پیدا کرد.
در تجزیه و تحلیل مسائل برنامه ریزي شهري، می بایست بطور همزمان حجم انبوهی از متغیرها در نظر گرفته شده و تصمیم گیري ها براساس ارزش و وزن هریک از این متغیرها اتخاذ شود. بدیهی است عدم توجه کافی به متغیرهاي تاثیرگذار در مسائل شهري می تواند نتایج متصور از تصمیم هاي اتخاذ شده را با شکست مواجه کرده و خسارت سنگینی را برجاي بگذارد. - 9 -
روش تصمیم گیري چند معیاره پتانسیل زیادي را به منظور کاهش دادن هزینه و زمان بالا بردن دقت در تصمیم گیري هاي فضایی، دارا می باشد و می تواند چارچوب مناسبی را براي حل مسائل فضایی در کاربري اراضی شهري بیاورد. بر طبق آمار، بیش از 80 درصد از اطلاعات در زندگی روزمره ي مردم در شهر، با فضا و موقعیت سر و کار دارد. بنابراین در جهت بهینه سازي روش تصمیم گیري چند معیاره استفاده از ابزاري تحلیلگر که بتواند حجم انبوهی از داده هاي فضایی را مورد تجزیه و تحلیل قرار دهد، ضروري می باشد. - 11 -
سیستم اطلاعات مکانی بعنوان ابزاري که براحتی می تواند با این حجم انبوه از داده کار کرده و آنها را مورد تجزیه و تحلیل قرار دهد، بستري مناسب به منظور تلفیق با روش تصمیم گیري چند معیاره به نظر می رسد. لذا به منظور تصمیم گیري در مورد حل مسائل فضایی در شهرسازي، استفاده از مدل یکپارچه تصمیم گیري چند معیاره با GIS می تواند کارآیی بالایی داشته باشد چرا که در این روش از یکسو می توان با استفاده از راهبرد تصمیم گیري چند معیاره، چارچوب مدونی را براي درنظر گرفتن معیارهاي موثر بر مسائل فضایی در شهر و ارزش دهی به این معیارها فراهم کرد و از سوي دیگر با ابزار تحلیلگر قدرتمندي چون GIS حجم انبوهی از داده هاي مربوط به این معیارها را مورد تجزیه و تحلیل قرار داده و مناسبترین تصمیم ها را اتخاذ کرد.
مراحل پیاده سازي کاربري اراضی به عنوان ابزار تصمیم گیري مکانی شناخت وضعیت موجود: قبل از تعیین معیارهاي موردنظر جهت تعیین کاربري اراضی شهري بایستی منابع موجود در شهر را بررسی نمود. به طور کلی منابع به دو دسته پایدار و ناپایدار تقسیم بندي می شوند: منابع پایدار به منابعی اطلاق می شود که در بستر فیزیکی خود ثابت هستند. این منابع شامل سنگ ها، شکل زمین و ژئومرفولوژي، خاك و رستنی هاست. منابع ناپایدار، منابعی هستند که در جاي خود ثابت نبوده و تغییرات این منابع حتی اگر تحت تأثیر نیروهاي طبیعی و انسانی واقع نشوند، در واحد زمان کند خواهد بود. به طور خلاصه این منابع شامل اقلیم و آب و هوا، منابع آب و جانوران است. - 12 - و - 4 -
تعیین معیارهاي ارزیابی در کاربري اراضی شهري
در تعیین کاربري هر سرزمین بایستی منابع پایدار و ناپایدار را مدنظر قرار داد. براي تعیین تناسب کاربري کشاورزي، صنعت، سکونتگاهی، گردشگري و... بایستی معیارهاي مختلفی مورد بررسی قرار گیرد. این معیارها در حالت کلی شامل شیب، ارتفاع، خاك، منابع آب، اقلیم، فرسایش، پوشش گیاهی، جهت شیب، زیستگاه حیات وحش و... می باشند. نقشه هاي معیار شیب، جهت شیب، ارتفاع، خاك، پوشش، گیاهی از منابع پایدار و نقشه هاي معیار اقلیم و منابع آب از منابع ناپایدار می باشند. - 11 -
