بخشی از مقاله
چکیده
دریاچه ارومیه یک دریاچه فوق شور است که درشمال غربی ایران واقع شده که براثرکوچک شدن، پیامدهای زیست محیطی مانند بیلان منفی آب، پایین رفتن سطح دریاچه، کم شدن تنوع زیستی و احتمال وقوع طوفان های غبار به وجودآمده است. استفاده از تکنیک های تصمیم -گیری چند معیاره این امکان را فراهم می آورد که با وجود پیچیدگی مؤلفه های موجود در تصمیم گیری، ارتباط بین آن ها و مسائل مربوط در یک سیستم سلسله مراتبی بررسی گردد.
در این تحقیق برای ارزیابی سناریوهای محتمل احیا دریاچه ارومیه پنج معیار - پایداری زیست محیطی، عدالت اجتماعی، سطح اطمینان از تأمین آب، بهره وری اقتصادی و مدیریتی - تعیین گردید سپس وزن معیارها با استفاده از روش تحلیل سلسله مراتبی - - AHPتعیین و با استفاده از روش SAWو TOPSIS رتبه بندی شدند
با ترکیب حالت های مختلف از گزینه ها، چهار سناریو تعریف گردید و رتبه بندی سناریو ها با استفاده از روش های وزن دهی ساده و شباهت به حل ایده آل انجام شد؟ پس از اعمال رتبه بندی و میانگین گیری از هر دو روش سناریوی انتقال پساب تصفیه خانه های حوضه آبریز دریاچه ارومیه به دریاچه به عنوان سناریوی برتر پذیرفته شد. انتخاب سناریوی برتر موجب صرفه جویی در وقت و هزینه در اجرای پروژه ی احیای دریاچه ارومیه می شود.
-1 مقدمه
کمبود آب در ایران یکی از عوامل محدود کننده ی اصلی توسعه ی فعالیت های اقتصادی در دهه های آینده به شمار می رود، اما با کمال تأسف در کشور ما هنوز استفاده ی مطلوب از آب به شکل یک فرهنگ، جایگاه خاص خود را پیدا نکرده است، به همین جهت دستیابی به تعادل نسبی در زمینه عرضه و مصرف آب، یک اصل اساسی و ضروری است که این مهم جز با ایجاد یک نظام جامع مدیریت آب میسر نیست.
مجموعه اقداماتی که تاکنون در کشور در ارتباط با تامین آب کشاورزی، شهری و صنعتی انجام شده، عمدتا در زمینه ی مدیریت تولید و عرضه آب بوده است و کمتر توجهی به مدیریت مصرف گردیده است. در نگرش جدید جهانی، آب کالایی اقتصادی-اجتماعی و به عنوان نیاز اولیه انسان محسوب می شود. هر چند آب یکی از منابع تجدید شونده به شمار می رود، اما مقدار آن محدود است.
با توجه به رشد جمعیت، گسترش صنعت، بالا رفتن سطح بهداشت و رفاه عمومی و همچنین خشکسالی های مستمر سرانه ی منابع تجدید شونده، رو به کاهش می باشد. ایران با متوسط نزولات جوی 250 میلی متر در سال از کشورهای خشک جهان و دارای منابع آب محدود است؛ بنابراین، لزوم برنامه ای مدون جهت مدیریت منابع محدود آبی کشور بسیار حائز اهمیت می باشد.
تهیه برنامه مدیریت ریسک خشکسالی حوضه دریاچه ارومیه با تلاش مشترک نهادهای ذیربط از استانهای آذربایجان غربی، آذربایجان شرقی و کردستان و حمایت سازمان حفاظت محیطزیست، برنامه توسعه ملل متحد و صندوق تسهیلات محیط زیست جهانی در قالب طرح حفاظت از تالابهای ایران در دستور کار قرار گرفته است.
این برنامه با استفاده از تجربیات موفق بینالمللی و ملی بویژه منطقه مدیترانه، استرالیا و تحقیقات مطالعات گسترده دانشگاهی پیرامون خشکسالی و با مشارکت کلیه دستاندرکاران شامل دبیرخانه ستاد اجرایی مدیریت حوضه دریاچه ارومیه، کمیته راهبری طرح حفاظت از تالابهای ایران، کمیتههای هماهنگی استانی، وزارتخانهها و سازمانهای دولتی مختلف در سطوح ستادی و در سطح استانهای واقع در حوضه و بویژه با همکاری و همفکری اعضای شورای منطقهای مدیریت حوضه دریاچه ارومیه، اعضای کارگروه مدیریت پایدار منابع آب و کشاورزی شورای منطقهای - بخصوص شرکتهای آب منطقهای، سازمانهای جهاد کشاورزی، ادارات کل مدیریت بحران و ادارات کل هواشناسی سه استان آذربایجان غربی، آذربایجان شرقی و کردستان - طی یک دوره 1/5 ساله با بررسیهای مختلف کارشناسی و مدیریتی در کارگروه مدیریت پایدار منابع آب و کشاورزی شورای منطقهای مدیریت حوضه دریاچه ارومیه تصویب شده و به برنامه مدیریت جامع آن حوضه الحاق خواهد گردید.
اما به دلیل وقوع خشکسالیهای اخیر، تامین حقابه فوق با چالشهایی روبرو بود که تسریع در تدوین برنامه مدیریتریسک خشکسالی حوضه مزبور ضرورت یافت. در این راستا سازمان حفاظت محیطزیست در قالب طرح حفاظت از تالابهای ایران تدوین آن را به عنوان یکی از طرحهای اولویتدار 24 گانه مصوب ستاد اجرایی فعال نمود تا طی یک فرایند مشترک با همکاری کلیه مراجع مرتبط، برنامه خشکسالی تدوین و نحوه تامین حقابه دریاچه در شرایط خشکسالی نیز مشخص گردد.
به منظور توقف سیر نزولی سطح آب ریاچه ارومیه و به تدریج بهبود وضعیت آن در میان مدت و بلند مدت، چنانچه ذکر شد تعدادی سناریو و اقدام پیشنهاد گردید که پیش از اجرایی نمودن آن می باید از میزان اثر بخشی آنها و شدت همگاریی با اهداف مدیریت جامع منابع آب اطمینان حاصل نمود. انتخاب اقدام مناسب و یا اولویت گذاری آنها نیازمند بهره گیری از روشهای خاصی مانند تصمیم گیری چندمعیاره می باشد.
تصمیم گیری چندمعیاره یکی از شاخه های شناخته شده تحقیق در عملیات است که مسائل تصمیم گیری را تحت تعدادی از معیارهای تصمیم، بررسی می کند. در این تصمیم گیری ها به جای یک معیار سنجش بهینگی، از چندین معیار برای سنجش استفاده می شود.
ابریشم چی و همکاران “ 2005”، تکنیک تصمیم گیری چند معیاره برنامه ریزی توافقی را برای مدیریت منابع آب در شهرستان زاهدان اجرا کردند؟ از آنجایی که شهرستان زاهدان با مسائل جدی کمیت و کیفیت آب مواجه می باشد، برای تأمین تقاضای آب در آینده، پروژه انتقال آب اجرا شد؟ برنامه ریزی توافقی برای کمک به تصمیم گیرندگان در انتخاب بهترین گزیدارهای ممکن برای توزیع هر دو نوع آب قابل دسترس و آب انتقالی در این شهر حل شد نتایج نشان داد این روش برای استفاده تصمیم گیرندگان برای مطالعات جامع مدیریت آب شهری مناسب می باشد
با استفاده از انتقال آب، می توان مسائل مربوط به توسعه نیافتگی ناشی از کمبود آب را در حوضه ی مقصد برطرف نمود. ولی این امر ممکن است که باعث کندی روند توسعه در حوضه ی مبدا و تخریب محیط زیست شود. بنابراین، توجیه پذیری این طرح ها باید بر مبنای دو مفهوم اساسی توسعه پایدار و عدالت اجتماعی مورد ارزیابی قرار گیرد.
در تحقیقی - Cox - 1999 چهار گروه از معیارها را برای ارزیابی این طرح ها ارایه کرد که عبارتند از: آثار اقتصادی، آثار زیست محیطی، اثرات اجتماعی- فرهنگی و توزیع عادلانه سود حاصل از طرح. لذا طرح های انتقال آب باید در مواردی اجرا شوند که بحران ناشی از کمبود آب در حوضه مقصد شدید است، امکان تامین آب از منابع درون حوضه ای وجود ندارد و همه اقدامات ممکن برای کاهش تقاضای آب انجام شده است.
در این صورت این طرح ها منافع زیادی می تواند داشته باشد که یکی از آن ها وحدت ملی بیشتر است. لذا قبل از هرگونه تصمیم گیری در مورد این طرح ها باید مواردی از قبیل هزینه-فایده طرح، عوامل زیست محیطی، برنامه ریزی بلندمدت و مذاکرات دشوار بین ذینفع های مختلف را لحاظ کرد. انحراف آب از یک حوضه آبریز به حوضه دیگر مساله ای چندبعدی است که در آن مولفه های مورفولوژیک، هیدرولوژیک، کیفیت آب و مسایل فنی به طور همزمان در ارتباط با عوامل سیاسی، اجرایی، اقتصادی، زیست محیطی، فرهنگی و حقوقی می باشند. هدف از تحقیق حاضر، بررسی برخی سناریوها و اقدامات تامین حداقل نیاز اکولوژیکی دریاچه ارومیه از همین دیدگاه می باشد.
-2 مواد و روش ها
-1-2 منطقه مورد مطالعه
حوضه دریاچه ارومیه با وسعت تقریبی52 هزار کیلومتر مربع در ناحیه کوهستانی شمال غربی ایران و بین استان های آذربایجان غربی، آذربایجان شرقی و کردستان واقع شده است. مساحت دریاچه ارومیه در حدود 5000 کیلومتر مربع بوده و تقریبا با مساحتی معادل 10 درصد سطح حوضه بین استان های آذربایجان غربی و شرقی مشترک است .
این دریاچه در میان یک حوضه آبریز بسته واقع شده است بطوریکه کلیه آب های سطحی و زیرزمینی از مناطق پیرامون به سمت دریاچه سرازیر می شوند. موقعیت خاص حوضه از لحاظ زمین شناسی، میزان تبخیر و تجمع مداوم املاح در آن، منجر به تبدیل دریاچه به یک پهنه آبی فوق العاده شور شده است. و دریاچه ارومیه را به عنوان یکی از دریاچه های فوق شور - hyper saline - دنیا مطرح می سازد.
براساس مطالعات انجام شده طی دهه اخیر، مادامیکه سطح آب دریاچه بالاتر از تراز 1274/1 متر از سطح دریاهای آزاد در نوسان باشد دریاچه به عملکرد عادی اکولوژیک خود برای حفظ تنوع زیستی و تولید آرتمیا ادامه خواهد داد
افت تراز آب دریاچه از میزان مذکور اثری منفی برکارکردهای اکولوژیک دریاچه خواهد گذاشت. شایان ذکر است که در طی دوره های نرمال هیدرولوژیکی، با توجه به میزان سالیانه تبخیر از سطح دریاچه، برای حفظ تراز آبی دریاچه ارومیه سالیانه حداقل حدود 3/1 میلیارد مترمکعب آب مورد نیاز خواهد بود
-2-2 اطلاعات مورد نیاز
باتوجه به هدف اصلی پروژه ها و اقدامات در حال اجرا که احیای دریاچه ارومیه با توجه به مباحث توسعه پایدار می باشد، به منظور ارزیابی، نیاز به اطلاعات زیر است:
- جمع آوری و ارائه نتایج بررسی کلیه اسناد بالادستی از جمله سند چشم انداز 20 ساله، راهبردهای بلندمدت آب، برنامه پنج ساله توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور، برنامه توسعه استانی، طرح جامع کشاورزی، طرح جامع صنعت و...
- تشریح وضعیت و مسائل حوضه مانند: منابع آب، مصارف، وضعیت اقتصادی-اجتماعی و زیست محیطی
- تجزیه و تحلیل وضعیت در شرایط کنونی و افق آینده
-3-2 معرفی معیارها و شاخص ها
در تمام مسائل تصمیم گیری، مرحله اول، شناخت مسأله تصمیم گیری است؟ پس از آن معیارها و شاخص های تصمیم گیری تعیین می شوند
در تحقیق حاضر پس از تعیین مسأله تصمیم گیری، لازم است معیارهای مسأله مشخص گردند. برای تعیین معیارها، لازم است تا اهداف پروژه، محدودیت، چالش ها و فرصت ها و الزامات و خطوط قرمز طرح مشخص گردند
معیارهای مورد مطالعه در تحقیق حاضر براساس الزامات و خطوط قرمز، فرصت ها و محدودیت های طرح و به منظور ارزیابی هرچه بهتر سناریوها از معیارهای اصول مدیریت یکپارچه منابع آب تعیین گردید. این معیارها عبارتند از: پایداری زیست محیطی، عدالت اجتماعی، سطح اطمینان از تأمین آب، بهره وری اقتصادی و مدیریتی.
سپس به منظور کمی کردن این معیارها برای هر کدام شاخصی در نظر گرفته شد که عبارتند از: نسبت آب تحویل داده شده به دریاچه به حداقل آب مورد نیاز دریاچه و پتانسیل منابع آب برای پایداری زیست محیطی، میزان تولید ناخالص داخلی از بخش کشاورزی برای بهره وری اقتصادی، افراد شاغل در بخش کشاورزی و جمعیت برای عدالت اجتماعی، سهولت و هزینه اجرا برای مدیریتی و میزان اثر بخشی سناریوها برای سطح اطمینان از تأمین آب.
-4-2 معرفی سناریوها
تاکنون به منظور احیای دریاچه ارومیه سناریوها و طرح های زیادی تدوین و در دست اجرا قرار گرفته است . اما در این تحقیق اکثر سناریوها تحت چهار عنوان دسته بندی گردید که عبارتنداز:
-1کنترل و کاهش مصرف آب در بخش کشاورزی
-2 شناسایی و جلوگیری از برداشت های غیرمجاز از منابع آب سطحی و زیرزمینی
-3 اجرای طرح های انتقال آب از رودخانه ها به حوضه دریاچه
-4 انتقال پساب تصفیه خانه های مستقر در حوضه دریاچه ارومیه به دریاچه
-5-2 روش کار
به منظور اتخاذ تصمیمات درست در ابتدا 30پرسشنامه بین مدیران
وزارت نیرو، جهاد کشاورزی و ستاد احیای دریاچه ارومیه و اساتید برخی دانشگاه-ها توزیع گردید که شامل ماتریس های مقایسه زوجی معیارهای پنج گانه بود. پس از بررسی های لازم، نرخ ناسازگاری ماتریس های مقایسه زوجی تعیین گردید و مقایسه هایی که نرخ ناسازگاری بیش از 0/1 داشتند حذف گردیدند. پس از این مرحله، به هریک از تصمیم گیرندگان یک وزن مساوی اختصاص داده شد و پس از گرفتن میانگین هندسی از نتایج مقایسه های زوجی، یک ماتریس میانگین تهیه گردید
وزن معیارها با استفاده از روش تحلیل سلسله مراتبی - AHP - تهیه گردید؟ پس از استانداردسازی ماتریس تصمیم گیری وزن های نهایی معیارهای مختلف محاسبه شد.در مرحله بعد، برای رتبه بندی گزینه های مختلف، پرسشنامه هایی بین تصمیم گیرندگان توزیع گردید که در این پرسشنامه ها تصمیم گیرنده موظف بود به گزینه-های مختلف و با توجه به معیارهای مختلف، امتیازهایی اختصاص دهد
پس از میانگین گیری از نتایج امتیازدهی تصمیم گیرندگان مختلف، ابتدا از روش SAW استفاده شد. بدین منظور استاندارد سازی، روی ماتریس تصمیم-گیری انجام گرفت و با در نظر گرفتن اوزان بدست آمده در مرحله قبل، رتبه بندی گزینه ها انجام شدهمچنین در مرحله دوم، رتبه بندی گزینه ها با استفاده از روش شباهت به حل ایده آل نیز انجام گرفت.
