بخشی از مقاله
چکیده
حفاظت از آثار صخرهاي که حاوي اطلاعات پر اهمیت تاریخی و فرهنگی هستند موضوعی بسیار مهم است. این آثار در مناطق مختلف ایران با شرایط زمینساختی متفاوت و بر روي سنگهاي مختلف حجاري شدهاند مانند کتیبههاي اورارتویی آذربایجانشرقی که بر آندزیت، سنگ نبشتههاي گنجنامه همدان که بر گرانیتوئید و کتیبه بیستون کرمانشاه که برسنگ-هاي آهکی حجاري شدهاند. اغلب این آثار بدون توجه به ساختار سنگ و شرایط زمینساخت منطقه مرمت میگردند. این مورد باعث گردیده است که عملیات حفاظتی با مشکل مواجه شود. از آنجاکه آسیبشناسی نقش مهمی در پیشنهاد راه-حلها و اقدامات مرمتی دارد. لذا این مقاله با هدف توجه به استفاده از دانش زمینشناسی در حفاظت آثار تاریخی و با مطالعه موردي سنگ نبشتههاي گنجنامه همدان ارائه میگردد. این مقاله درآغاز به معرفی اثر از نظر تاریخی و جغرافیایی پرداخته و سپس با بهرهگیري از مطالعات کتابخانهاي، میدانی، آزمایشگاهی و نرمافزاري به تحلیل عوامل موثر بر تخریب سنگنبشتههاي گنجنامه پرداخته است و در نهایت براي مقابله با خطرات لغزش و افتادن سنگ، راهحلهایی پیشنهاد شده است.
کلمات کلیدي: آثار صخرهاي، سنگنبشتههاي گنجنامه، لغزش، افتادن سنگ.
1 مقدمه
ایرانیان بنیانگزار فرهنگ نوشتاري بر صخرهها درکنار راههاي ارتباطی مهم هستند به همین دلیل است که تعداد بیشماري آثار صخرهاي در ایران وجود دارد که شامل سنگ نبشتهها و نقش برجستهها میشود. این آثار جزئی از وسایل ارتباط جمعی محسوب میشدند به همین دلیل حاوي اطلاعات مهم تاریخی، فرهنگی هستند و در بین آثار تاریخی موجود، از اعتبار ویژهاي برخوردارند. سالهاست که کارشناسان سازمان میراث فرهنگی بدون توجه به مطالعات زمینشناسی به مرمت این آثار پرداختهاند و سالانه با صرف هزینههاي بسیار بهنیت حفاظت به اقدامات مرمتی دست زدهاند که گاهی اوقات نه تنها مشکلی از آنها را حل نکردهاند بلکه موجبات آسیبهاي بیشتر را نیز فراهم نمودهاند نمونه بارز این امر سنگ نبشتههاي گنج نامه است که در این مقاله به شرح آن پرداخته میشود.عوامل موثر بر تخریب سنگنبشتههاي گنجنامه شامل: هوازدگی، تاَثیر آبهاي سطحی، زلزله و حرکت قطعات سنگ میباشند.
تاَثیر این عوامل بستگی به خصوصیات مقاومتی سنگ بکر و ناپیوستگیهاي موجود در توده سنگ دارد. عامل مخرب سنگ بکر کتیبهها هوازدگی میباشد که میزان آن بستگی به بافت و کانیشناسی سنگ زمینه کتیبهها، اقلیم و بارش منطقه دارد. هوازدگی علاوه بر اینکه بهطور مستقیم باعث آسیب خط نوشتهها میشود از طرف دیگر با ایجاد تخلخل و ترك و پایین آوردن خصوصیات مقاومتی درزههاي توده سنگ زمینه مساعد حرکت قطعات سنگی توده گرانیتوئیدي که بخشی از آن در بر گیرنده کتیبهها است را بر روي شیروانی سنگی فراهم میکند. حرکت لغزشی، واژگونی و افتادن قطعات سنگی توده گرانیتوئیدي تحت تأثیر هوازدگی، شیب شیروانی سنگی، شیب و امتداد درزهها، خصوصیات مقاومتی سطح درزهها، فشار آب داخل درزههاي کششی، فشار آب بالابر ناشی از حرکت آب بر روي سطح لغزش و شتاب زلزله میباشد که در این مقاله به تأثیر هر یک از عوامل فوقالذکر پرداخته و راهحلهایی براي مقابله با تخریب اثر پیشنهاد میشود.
2 سنگ نبشتههاي گنجنامه
بر صخرههاي کوه الوند در فاصله 5 کیلومتري جنوبغرب شهر همدان و در انتهاي دره عباسآباد کتیبه-هاي گنجنامه که یادگاري ازدوران داریوش و خشایارشاه میباشند، حجاري شدهاند - شکل، . - 1 این اثر به شماره 92 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. هرکدام از کتیبهها در سه ستون 20 سطري به زبانهاي پارسی باستان، بابلی و ایلامی قدیم نوشته شدهاند. متن پارسی در سمت چپ هر دو لوح قرار گرفته است و پهنایی معادل 115 سانتیمتر دارد. متن بابلی در وسط هر دو کتیبه نوشته شده است و متن ایلامی نیز در ستون سوم قرار دارد. سنگ نبشته سمت چپ که کمی بالاتر از کتیبه دیگر در کوه کنده شده است مربوط به داریوش بزرگ هخامنشی است. طول آن حدود 290 سانتیمتر، ارتفاعش 190 سانتیمتر و داراي متنی به شرح زیر است:
" خداي بزرگ است اهورا مزدا که این زمین را آفرید که آن آسمان را آفرید که مردم را آفرید که داریوش را شاه کرد، شاهی از بسیاري، فرمانروایی از بسیاري. منم داریوش، شاه بزرگ، شاه شاهان، شاه سرزمینها که نژادهاي گوناگون دارند، شاه سرزمین دور و دراز، پسر ویشتاسپ هخامنشی"کتیبه خشایار شاه نیز در قسمت پایین متن کتیبه است به طول 270 سانتیمتر و ارتفاع 190 سانتیمتر و متن آن عبارت است از:" خداي بزرگ است اهورا مزدا بزرگترین خدایان است که این زمین را آفریده که آن آسمان را آفرید که مردم را آفرید که خشایار را شاه کرد، شاهی از بسیاري، یگانه ازمیان شاهان بسیار، یگانه فرمانروا، ازمیان فرمانروایان بی شمار. من خشایار شاه، شاه بزرگ، شاه شاهان، شاه کشورهاي داراي ملل بسیار، شاه این سرزمین بزرگ دوردست پهناور، پسر داریوش شاه هخامنشی"
3 عوامل موثر بر تخریب سنگنبشتههاي گنجنامه
1-3 اقلیم و زمینشناسی
همدان با اقلیم سرد و خشک داراي میانگین بارندگی 335 میلیمتر و 120 روز یخبندان در سال است.میانگین بیشینه دماي هوا مربوط به مرداد 25 - درجه - و کمینه آن در بهمنماه -10 - درجه - سانتیگراد میباشد.از نظر زمینشناسی، همدان در زون سنندج- سیرجان قرار دارد. توده گرانیتوئیدي الوند در اوایل دوران سوم زمینشناسی در فاز کوهزایی لارامید در داخل شیستهاي همدان نفوذ کرده است.
2-3 بافت و کانیشناسی سنگ
سنگهاي منطقه گنجنامه شامل گرانیتهاي پورفیروئید میباشد که بدنه اصلی توده باتولیتی الوند را تشکیل میدهند و از نظر ترکیب سنگشناسی در حد گرانودیوریت تا مونزوگرانیت هستند. سنگنبشتههاي گنج-نامه بر روي سنگ مونزوگرانیت حکاکی شدهاند. در مونزوگرانیتها وجود کانیهاي درشت فلدسپات، بافت پورفیري، ریزتركهاي فراوان و سطوح ضعف درساختار کانیها موجب کاهش مقاومت و دوام سنگ میشود. درشت بودن اندازه ذرات باعث افزایش تمرکز تنش در مرز بین دانهها میشود. از آنجا که ذرات درشت، سطح تماس کمتري با یکدیگر داشته و درجه درهم قفلشدگی کمتري دارند، بنابراین سنگ با کانیهاي درشت، مقاومت و دوام کمتري نسبت به سنگ داراي کانیهاي با اندازه ریز و متوسط دارد. مقطع نازك مونزوگرانیت گنجنامه و کانیهاي تشکیل دهنده آن در شکل 2 نشان داده شده است.
