بخشی از مقاله
چکیده
فلات مرکزی ایران، با دارا بودن فرم های متنوع ژئومورفولوژیکی و زمین شناسی، اجتماعات و ساختارهای متفرق انسانی را در درون خود جای داده است و هویت های مدنی و اجتماعی گسترده ای را پایه گذاری نموده است. در پهنه این هویت های مدنی، شاعران، نویسندگان، مورخان و هنرمندان، ظهور نموده اند. این مکانها که با خود فرهنگ و ادبیات یک کشور را حمل میکنند، به عنوان میراث فرهنگی ملموس و ناملموس، جاذبه گردشگری ادبی به شمار می آیند. این پژوهش که با مطالعه اسناد و آثار ادبی اعصار مختلف فلات مرکزی ایران و با نگرش ارتقاء جاذبه های گردشگری و تنوع بخشی به عایدات این بخش از اقتصاد کشور فراهم آمده است، سعی در معرفی ادیبان این خطه فرهنگی و مکانهایی که الهامبخش شعرها و آثار آنان بوده است، دارد.
واژههای کلیدی: گردشگری ادبی، هویت مکانی، مکان واقعی، مکان خیالی، فلات مرکزی ایران.
1 مقدمه
مکان یا جا، کانون مطالعات جغرافیایی است - بهفروز، . - 15:1374 در جغرافیا هر واقعیت عینی با مکان پیوند می یابد - شکوئی،. - 300: 1386 هویت را بدون در نظر گرفتن زمینه و منشأ مکانی و اجتماعی آن نمی توان متصور شد. از این منظر، هویت برآیند چگونگی تأمین نیازهای شخصی و جمعی در مکانی ویژه است - شصتی و میرزایی،. - 1387 انسان مهمترین عامل معنا دهنده به مکان است و از عوامل تأثیرگذار در رفتار انسان در اماکن عمومی، ادراکی است که او از مکان دارد. انسان از مکان های متفاوت تصاویر متفاوتی در ذهن دارد. احساسات بر ادراک محیطی و شکل گیری تصویر ذهنی انسان از مکان تأثیر می گذارند. همین تصاویر ذهنی است که به مکان هویت می دهند. افزون بر ساختار کالبدی مکان، خاطرات افراد در هویت بخشیدن به مکان مؤثر است - سادات حبیبی، . - 4:1387
بر این اساس، مکان سازنده بخشی از شخصیت و هویت افراد است که خود را با آن می شناسند و به دیگران می شناسانند. آن گاه که درباره خود می اندیشند خود را وابسته به آن مکان می دانند و آن مکان را بخشی از خود می انگارند و با آن روابط عمیقی برقرار می کنند.در دیدگاه های جغرافیایی هویت مفهوم خاص خود را دارد و بین دانشمندان این علم، افتراق هایی در بیان موضوع مشهود است. در یک دیدگاه پرداختن به پدیده های طبیعی و فرهنگی و روابط متقابل آنها، منجر به شکل گیری چشم اندازهای گوناگون و متمایز در سطح زمین می شود. به عبارتی هویت مکان را منتسب به فعالیت های انسان قلمداد می نمایند.
به تعبیر برخی از جغرافیدانان، جغرافیا به همه پدیده هایی که با هم در داخل یک مکان و تحت شرایط و اصول معین شکل گیرند، نظم و اعتبار می بخشد و روابط منطقی بین این پدیده ها، برقرار می سازد - باباجمالی، . - 39: 1391 پس هویت مکانی بخشی از زیربنای هویت انسان و برآیند شناخت او درباره جهانی - محیط ادراکی و واقعی - است که در آن زندگی می کند. این شناخت شامل یادها، احساسات، دیدگاه ها، ارزش ها، ترجیحات، مفاهیم و آرمان های انسان درباره مکان هایی است که به ادراک و رفتار او جهت می دهند.اصل گردشگری بر مبنای مکان بنا شده است. بازدید از مکان های جغرافیایی، اصل شناخته شده گردشگری است.
هر مکانی به یک دلیل دارای جاذبه گردشگری است. مکانهایی که با خود فرهنگ و ادبیات یک کشور را حمل میکنند، جاذبه گردشگری ادبی هستند. ادبیات یکی از گونه های هنر است و کلمات، مصالح و موادی هستند که شاعر و نویسنده با بهره گیری از عواطف و تخیلات خویش آنها را به کار می گیرد و اثری ادبی و هنری پدید می آورد. در آثار ادبی، نویسنده و شاعر می کوشد اندیشه ها و عواطف خویش را در قالب مناسب ترین و زیباترین جملات و عبارات بیان کند. این آثار همان گفته ها و نوشته هایی هستند ک ه مردم در طول تاریخ آنها را شایسته نگهداری می دانند و از خواندن و شنیدن شان لذت می برند.
ادبیات در ایران قدمتی هزاران ساله دارد. هزاران شاعر و نویسنده و ادیب در این سرزمین زیسته اند که خانه ها و مقبره هایشان می تواند میعادگاه علاقه مندان به ادبیات و گردشگری باشد.فلات مرکزی ایران که خاستگاه تمدن باستانی ایران زمین و مهمترین مرکز استقرار جمعیت در فلات ایران است، زادگاه شاعران و نویسندگان بنامی است که آوازه و شهرتشان به فراسوی مرزها رسیده و گردشگران بسیاری برای بازدید از محل سکونت و یا مکان هایی که در آثار ادبی آنان اشاره گردیده است، طی طریق می کنند و سختی راه را بر خود هموار می سازند. در این پژوهش فلات مرکزی ایران را محدود به سرزمین های حاصلخیز دامغان، سمنان، ری، کرج، دشت قزوین، ساوه، قم و کاشان در نظر گرفته وبه بررسی ادیبان این خطه و آثار آنان پرداخته شده است.
- 2 مفاهیم، دیدگاه ها و مبانی نظری
هویت مکانی: هر مکانی هویت وجودی قابل درکی دارد و این درک به عنوان مرجع و ستون های ثابت برای هویت های مختلف انسانی اعم از تاریخی و اجتماعی ضروری است. هویت های مکانی از سه عامل درهم تنیده تشکیل می شوند:
1 عوامل مشخص طبیعی و نمودهای ظاهری آن -2 فعالیت های مشاهده پذیر و کارکردها و -3 مفاهیم یا نمادها - شکوئی، . - 275:1386 بر این اساس، مکان سازنده بخشی از شخصیت و هویت افراد است که خود را با آن می شناسند و به دیگران می شناسانند. پس هویت مکانی بخشی از زیربنای هویت انسان و برآیند شناخت او درباره جهانی - محیط ادراکی و واقعی - است که در آن زندگی می کند. این شناخت شامل یادها، احساسات، دیدگاه ها، ارزش ها، ترجیحات، مفاهیم و آرمان های انسان درباره مکان هایی است که به ادراک و رفتار او جهت می دهند. از این رو، مکانی مکان است که با ذهن انسان پیوند یابد و قابلیت یادآوری داشته باشد و بخشی از ذهن شود.
چه بسا دو مکان از نظر فاصله عددی بسیار به هم نزدیک باشند اما به دلیل آنکه فرد خاطره ای از آن ندارد و هیچ گونه ادراک حسی در آن رخ نداده است به نظر شخص آن دو، دور از هم به نظر برسند و در یکی خود را بیابد و در دیگری چیزی نیابد. مکان به سبب پویش های انسانی که در آن رخ داده است نیز معنا می یابند. این فعالیت ها و خاطرات که در ذهن انسانها نقش می بندند ممکن است فردی یا جمعی باشند که با گذشت زمان و رجوع چندباره به مکان و بروز رویدادهای مشترک در زمانی خاص در مکان به حافظه و خاطره جمعی شکل دهند - سادات حبیبی،. - 45:138در شکل گیری هویت مکانی دو مرحله وجود دارد: در مرحله نخست، فرد محیط را شناسایی می کند که هویت مکان نامیده می شود.
در مرحله دوم فرآیند پیوند روانی با مکان صورت می گیرد و به شکل هویت مکانی تداوم می یابد. هویت مکانی در خلق حس مکان یا بی مکانی نقش اساسی دارد. حس مکان به معنای ادراک ذهنی مردم از محیط و احساسات کمابیش آگاهانه آنها از محیط خود است که شخص را در ارتباطی درونی با محیط قرار می دهد، به طوری که فهم و احساس فرد با زمینه معنایی محیط پیوند می یابد و یکپارچه می شود. این حس موجب تبدیل یک فضا به مکانی با ویژگی های حسی و رفتاری ویژه برای افراد خاص می شود. حس مکان افزون بر این که موجب احساس آرامش از یک محیط می شود از مفاهیم فرهنگی مورد نظر مردم، روابط اجتماعی و فرهنگی جامعه در یک مکان مشخص حمایت می کند و باعث یادآوری تجارب گذشته و دست یابی به هویت برای افراد میشود. با این حال، حس مکان امرِ از پیش تعیین شده ای نیست بلکه از تعامل انسان با مکان زندگی روزمره پدید می آید.فرد مجموعه ای از تصورات قبلی خود را به محیط می دهد و همین تصورات چگونگی پاسخ او به محیط را تعیین می کند - فلاحت، . - 63:1385
