بخشی از مقاله
چکیده
مقدمه و هدف پروهش: امروزه با وجود مقررات، ضوابط و آییننامههای اجرایی؛ تعیین فاصله، ارتفاع، موقعیت مناسب ناظر و سازماندهی عناصر فضایی جهت ایجاد محورهای دید مطلوب به سمت یک کیفیت بصری و یا نشانهی شهری کار سخت و پیچیدهای نیست. هدف این پژوهش استفاده از نرمافزار و ابزارهایی است که نه تنها به عنوان یک مکمل برای منابع مکتوب موجود و تجارب گذشته عمل میکنند، بلکه شرایط موجود را جهت اتخاذ سیاستهای دقیقتر در راستای ارتقای کیفیت بصری محیط و مناظر شهری، به واقعیت نزدیکتر میکنند.
روش پژوهش: مقالهی پیشرو، ابتدا به توصیف ادبیات و پیشینهی مطالعات انجام شده در راستای کیفیت بصری و منظر شهری میپردازد و سپس با استفاده از یکی از ابزارهای نرمافزار ARC GIS به نام SKYLINE به تحلیل موقعیت ناظر و سازماندهی فضایی عناصر، جهت یافتن محورهای دید مناسب و شناسایی موانع بصری میپردازد. در انتها نیز با استفاده از ابزار SKYLINE به تاثیرات بصری ساخت و سازهای جدید در حریم ارگ علیشاه تبریز میپردازیم و پیشنهاداتی در جهت بهتر شدن شرایط این اثر تاریخی در آینده ارائه خواهیم داد.
یافته ها: در به دست آوردن بهترین مسیر دید برای ناظر، ابعاد بسیاری همچون فاصله، ارتفاع، موقعیت مناسب ناظر و عناصر فضا و ... وجود دارد که اگر به این موارد بعد زمان را نیز اضافه کنیم، با متغیرهای زیادی مواجه خواهیم بود که در هر لحظه پرسپکتیوی جدید برای ناظر ایجاد خواهند کرد. آنچه مهم است یافتن بهترین موقعیت برای ناظر و منظر با استفاده از تحلیل نمودارهای به دست آمده است.
نتیجه گیری: برنامهریزی و طراحی عناصر و حوزههای شهری با استفاده از نرمافزارها و ابزارهایی در جهت نیل به پیشرفت و توسعهی شهری در آینده امتیازاتی در بر دارد . با استفاده از ARC GIS میتوان ضمن بالا بردن سرعت و سهولت مطالعات شهری مانند سیر تحول شهر، وضعیت موجود، وضعیت عمرانی و توسعه پیشنهادی مورد نظر، مدلی از توسعهی آتی را نیز به دست آورده و تحلیل نماییم.
-1مقدمه
آنچه عمدتا در شهرهای امروزی مشاهده میشود، عدم توازن و تعادل در شکلگیری توده و فضا و در نتیجه به وجود آمدن اغتشاشات بصری و مناظر بیقواره و نامتناسب است. از طرفی بیشتر شهرها بر پایهی بنیانهای گذشته سازمان یافتهاند. ساختار آنها زمانهای مختلفی را که از لحاظ سبک معماری با هم متفاوت بوده و گویای وقایع مختلف ادواری تاریخ میباشند، نشان خواهد داد. بسیاری از شهرها این اختلاط در سبک، جنس و مقیاس را نشان میدهند. این بدین معناست که عدم تناسب و ناهماهنگی در شهرهایی که دارای پیشینهی تاریخی و عناصر ارزشمند بصری هستند، از اهمیت بیشتری برخوردار است.
جدا از وجود دلایلی همچون منافع اقتصادی و اجتماعی، کمبود زمین در مراکز شهری و به طبع، بالا رفتن قیمت و ارزش آن و در نتیجه افزایش تراکم ساختمانی که میتواند منجر به بروز استثناهایی در عدم رعایت ضوابط ساخت و ساز باشد - که توضیح بیشتر در مورد آن در این مجال نمیگنجد - ؛ دلایل دیگری همچون عدم انعطافپذیری ضوابط و معیارها و یا عدم توانایی در تجسم و مدلسازی شکل توسعه در آینده، میتواند منجر به بیانگیزگی و سرپیچی از ضوابط و معیارهای ساخت و ساز شود.
وجود ضوابط و معیارهای غیر قابل انعطاف که فقط به عدد صفر و یک اکتفا میکنند و حد فاصل بین آنها را درنظر نمیگیرند، از بررسی جزئیات دقیقتر در تحلیلها عاجزند. شاید بتوان با استفاده از نرمافزارها و ابزارهای موجود، به تحلیلی ظریفتر و دقیقتر که دارای انعطافپذیری و تغییر در هر لحظه هستند، دست یافت. به علاوه، با توسعهی نرمافزارها و ابزارهای سهبعدی سازی قادر خواهیم بود که مدلی از آینده را به تصویر بکشیم تا نواقص و امتیازات طرح را قبل از اجرا مشاهده کنیم. از اقداماتی که منجر به نتایج نامطلوبی میگردد، جلوگیری کرده و یا به عناصر محرک توسعه قوت ببخشیم.
در این مقاله سعی بر آن است که با استفاده از ابزارهای سیستم اطلاعات جغرافیایی1، ضمن حفظ محورهای دید و حریم یک اثر ارزشمند، ضرورت توسعهی ساختمانهای اطرافش را نیز به گونهای لحاظ کنیم که موجب از دست رفتن کیفیت بصری آن نشود. به همین سبب به تحلیل خط آسمان2 ، تحلیل موانع3 و در نهایت تحلیل نمودار4 در هر نقطهای که ناظر قرار دارد، میپردازیم. این نقطه میتواند دائما تغییر کند و خروجیهای موثری تولید کند.
-2 منظر شهری5
منظر شهری به عنوان مفهومی از شهر که توسط شهروندان و بر اساس تجربهی آنها از مکان پدید میآید، پدیدهی سیالی است که با شناخت تجربهی ساکنان از فضای شهر شکل میگیرد و مهمترین نقش آن فراهم آوردن امکان قرائت کلیت شهر به مثابهی یک متن است. فهم منظر شهری مانند نظامی از نشانهها که قادر به پیامرسانی در زمینههای گوناگون باشد، امکان قرائت خوانش متن شهر و کشف یا تأویل معانی آن را فراهم میآورد - سلطانی، . - 2 :1389
گوردن کالن6 در کتاب گزیدهای از منظر شهری می نویسد: »اگر از من خواسته شود که منظر شهری را تعریف کنم، خواهم گفت که یک ساختمان معماری، اما دو ساختمان در کنار یکدیگر منظر شهری است؛ زیرا به محض اینکه دو ساختمان در کنار یکدیگر قرار میگیرند، هنر منظر شهری عرضه میشود . مسائلی مانند ارتباط میان ساختمانها و فضای بین آنها بلافاصله اهمیت پیدا میکند.
چنانچه این روابط یا نکات در اندازه یک شهر ضرب شود، با هنر محیط سر و کار خواهیم داشت« - کالن، . - 5 :1377 به علت وجود بار معنایی و کاربردی مشترک بین سیما و منظر شهری، گاه امکان اشتباه در درک درست و تفکیک این دو اصطلاح وجود دارد؛ آنگونه که هنوز هم در برخی مجامع داخلی، سیمای شهر از منظر شهری اشتباه تلقی میشود؛ در حالی که منظر شهری یک منظر عینی از شهر است که اجزای آن را عناصر ملموس و کارکردی تشکیل میدهد؛ برعکس، تصورات، برداشتها و ادراک افراد و مخاطب از عناصر موجود در شهر را میتوان به عنوان سیمای شهر تعریف نمود . از این رو، سیمای شهری به معنای منظر ذهنی از شهر است؛ و این ذهنیت از طریق ادراک و پردازش منظر عینی در ذهن انسان شکل میگیرد - محمودی، . - 28 :1389
-3 محورهای دید7
محور دید، یک عرصه یا پهنهی سهبعدی است که از یک نقطهی دید شروع و به سوی موضوعی شاخص و یا کیفیت بصری امتداد مییابد - مختارپور, عاطفه و پریسا روشنی، . - 1392 همچنین محورهای دید، خطوط مستقیمی هستند که ارتباط بصری را بین دو نقطه ی نسبتا دور از طریق یک کانال ارتباطی بصری و حداقل یک عنصر برجسته برقرار میسازد؛ این محورها میتوانند از عوارض طبیعی به شکل شگفت آوری استفاده کنند - بحرینی، . - 221 :1377
در مباحث طراحی شهری در تعریف محورهای دید گفته شده است: »کریدورهای دید، دیدروهایی هستند که از فضای عمومی به سمت کیفیت های محیطی وجود دارند. کریدورهای دید در امتداد گشودگیهای خطی شکل میگیرند و رو به سمت نشانهها یا منظر استراتژیک یا نقاط شاخص و بعضا با کیفیت شهری دارند. این کریدورها به دلیل ان که امکان دید به نقاط کلیدی و شاخص را در سطح شهر فراهم میآورند، نقش مهمی در خوانایی محل داشته و برای شهروندان امکان مشاهده و ادراک محیط را، خصوصا ضمن حرکت فراهم میآورند« - مهندسین مشاور پارهاس، . - 1 :1383
-4 موانع بصری
معمولا اصطلاح موانع بصری" و "اغتشاش بصری را به صورت مترادف به کار میبرند. اما در این مقاله سعی داریم بین این دو تمایز قائل شویم، چرا که وجود موانع بصری همیشه دارای بار منفی نیست، گاهی می توان با استفاده از موانع بصری، مناظر نامناسب و بیقواره را که نمیتوان بنا به دلایلی از بین برد، از دید ناظر پنهان کرد. مشخص شدن نقاط کور برای طراحان، گاها می تواند دارای پتانسیلهایی جهت طراحی بهتر باشد. این در حالی است که "اغتشاش بصری" نوعی عدم توازن و ناهماهنگی میان عناصر موجود در فضا و نوعی آلودگی را برای ما تداعی میکند .
آلودگی بصری به طور کلی به آن عناصری از چشمانداز یا منظر شهری بر میگردد که جامعه آن را ناخوشایند مییابد، شامل ساختمانها، تابلوهای تجاری، چراغ راهنما و تابلوهای خیابان، دکل تلفن و برق، پوستر، علفهای هرز، زبالههای رها شده، شهرنشینی سازمان نیافته و کمبود سطوح سبز . - Onder and Konak11, 2002 - شاید تعریف کوین لینچ8 از آلودگی بصری بیشتر به مفهومی که ما به دنبال آن هستیم نزدیک باشد.
وی عقیده دارد »هرگونه خللی که در هر یک از دو عنصر مفهوم و ادراک آن مفهوم پیش آید. به عنوان مثال، وجود اطلاعات مبهم، غیر قابل درک و یا نامربوط با مکان و ... نوعی آلودگی نمادی محسوب میشود. همچنین وجود شمار زیادی اطلاعات در یک جا ممکن است به معنی از بین رفتن آن اطلاعات تفسیر شود - « لینچ، 23 :1372 و . - 24
-5 پیشینه تحقیق
ایدهی تحلیل قابلیت دید از تئوری گیبسون9 آمده است. در تئوری او جریان بصری فرد را در محیط هدایت میکند . - Gibson, 1986 - کار لینچ در مورد خوانایی - Lynch, 1960 - و تحلیل فضایی و بصری کنروی10و بافنا11کارهایی بود که این تئوری را توسعهی بیشتری داد . - Conroy etal, 2003 - تنر12و همکارانش بر ارتباط بصری و موقعیتها و دید دو طرفه بین موقعیتها کار کردند . - Turner et al, 2001 - آنها به تحلیل نمودار موقعیتهای مختلف در محیط با محاسبه دید داخلی موقعیتها در آن برای توصیف بهتر هندسه و مشخصات کار کردند - علی الحسابی، مهران و سید باقر حسینی، . - 1391
در واقع از زمان شروع مطالعات بصری و تحلیل کریدورهای دید تا به امروز آزمایشها، تحقیقات و مطالعات میدانی به روشهای گوناگون انجام شده است. علاوه بر گوردن کالن که از پیشگامان مطالعات مربوط به دید و منظر شهری میباشد، نظریهپردازان دیگری همچون یان بنتلی13، راجرز ترانسیک14، فرانسیس تیبالدز15و پل اسپریگان16 نیز به تبیین اصول و روشهای مناسب جهت طراحی مناسب مناظر شهری پرداختهاند.
