بخشی از مقاله
چکیده
عرعر - Ailanthus altissima - Mill. - Swingle - در همه قارهها بهجز قطب جنوب گسترش دارد. هرچند این درخت، کاربردهایی در صنعت الوار، تولید دارو و علفکش دارد، اما بهعنوان گونه مهاجم در بعضی کشورها معرفی شده است. هدف از مطالعه مروری پیشرو، بررسی ویژگیهای عرعر بهعنوان یک گونه مهاجم در برخی نقاط جهان و ارائه مهمترین روشهای کنترل آن بود. مرور پژوهشهای انجامشده در این زمینه حاکی از آن است که تهاجم عرعر به دو دلیل اصلی شامل قدرت رقابت زیاد بینگونهای و ویژگی آللوپاتی - دگرآسیبی - این گونه رخ میدهد.
این دو عامل میتواند به حذف گونههای بومی و کاهش تنوع و غنای پوشش گیاهی منجر شود. در زمینه مبارزه با آن، ترکیب روشهای کنترل مکانیکی و کنترل شیمیایی تاحدی مؤثر بوده است، اما کنترل زیستی بهعنوان رویکردی امیدبخش برای مبارزه با عرعر در پژوهشهای متعددی ارزیابی شده است. باتوجهبه کمبود تحقیقات درمورد بررسی قابلیت تهاجم عرعر در ایران، نگرانیهایی درزمینه گسترش روزافزون این گونه به مناطق جدید بهویژه در نواحی شهری وجود دارد، بنابراین پیشنهاد میشود که وسعت پراکنش و آثار محیطزیستی آن در ایران ارزیابی شود.
.1 مقدمه
رشد جمعیت کره زمین، توسعه تجارت بین المللی و گرمایش جهانی منجر به افزایش قابل ملاحظه گونههای مهاجم شده است 1] و .[2 بهطوریکه ورود عمدی یا تصادفی این گونهها در رویشگاههای مختلف به یک تهدید جدی برای تنوع زیستی و یکپارچگی بوم سازگان ها در جهان تبدیل شده است 3] و .[4 گونه های مهاجم به عنوان دومین تهدید بینالمللی - پس از تخریب مستقیم زیستگاه - علیه تنوع زیستی شناخته شده اند 5] و .[6 برای مثال، علت اینکه نیمی از گونه ها در لیست گونههای در معرض خطر یا در معرض تهدید در ایالات متحده قرار گرفتهاند، حضور گونههای مهاجم است .[5]
پژوهش های متعددی در زمینه بررسی آثار گونه های مهاجم بر روی بومسازگان انجام شده است. نتایج بعضی از این پژوهش ها حاکی از آن است که حتی حضور فقط یکی از این گونه ها می تواند ساختار جوامع گیاهی و عملکرد بومسازگان را تغییر دهد .[7] گونه های مهاجم گیاهی می توانند مشکلات زیادی را در بومسازگانها ایجاد کنند.
ازجمله این مشکلات میتوان به تغییر کیفیت زیستگاه [8]، حذف گونه های بومی [9]، تغییر در چرخههای آب و نیتروژن [10]، دگرگونی در فراوانی و شدت آتش سوزی [11]، تغییر خاک بوم سازگان ازنظر خصوصیات شیمیایی [12]، میکروفلور [13]، پویایی مواد غذایی 10 ] و [14 و نرخ فرسایش [10] و نیز تأثیر قابلتوجه بر تنوع گیاهان و حیوانات [15] اشاره کرد. بهطور کلی، تهاجم گیاهان در مقیاس وسیع منجر به همگنسازی زیستگاه میشود 11] و .[16 مدیریت گونه های مهاجم درختی به علت اثرات شدید آنها، اغلب مشکل است.
از یک طرف، اطلاعات اندکی در مورد چگونگی توسعه این گونه ها و قدرت رقابتشان در بومسازگانهای مختلف وجود دارد .[17] از طرف دیگر، نگرانیهای زیادی در مورد احتمال تشدید تهاجم آنها به علت تغییر اقلیم ایجاد شده است 18] و .[19 مدیریت گونههای مهاجم در ایالات متحده به عنوان اولویت منابع طبیعی بیشتر از 120 میلیارد دلار در سال هزینه دارد .[20]
براساس برآورد کمیسیون اروپا، گونههای بیگانه مهاجم، سالانه حدود 12 میلیارد یورو به این قاره خسارت وارد میکنند .[21] بههمین دلیل کمیسیون اروپا، نگهداری، واردات، فروش و پرورش 37 گونه مهاجم غیربومی را محدود کرد .[22] بااینحال در ایران اطلاعات اندکی در مورد گونههای مهاجم گیاهی و چگونگی مدیریت و کنترل آنها وجود دارد. در این مطالعه، ویژگیهای عرعر بهعنوان یک گونه مهاجم در برخی از نقاط جهان و مهمترین روشهای کنترل آن ارائه شده است.
.2 خواستگاه و پراکنش جهانی عرعر
عرعر با نام علمی Ailanthus altissima - Mill. - Swingle متعلق به خانواده Simaroubaceae است. در زبان انگلیسی با نامهای درخت بهشت - tree of heaven - ، درخت خورشید - tree of sun - و سماق چینی - Chinese sumac - شناخته شده است 23] و .[24 هرچند این گونه درختی، بومی شرق چین و شمال ویتنام است 25] و [26، اما هماکنون در همه قارهها بهجز قطب جنوب گسترش دارد .[26] این گونه اولین بار در دهه 1740 میلادی از چین به فرانسه آورده شد و بهسرعت در تمام کشورهای اروپایی گسترش یافت .[26]
سپس در سال 1784 از اروپا به آمریکای شمالی وارد شد .[27] این گونه در نیمه دوم قرن نوزدهم به طور وسیعی در جهان کاشته شد .[28] در حال حاضر، عرعر در حداقل 51 کشور جهان حضور دارد .[29] ازجمله این کشورها می توان به ایالات متحده - در 43 ایالت - ، کانادا، بسیاری از کشورهای اروپایی، بعضی از کشورهای موجود در قارههای آمریکای جنوبی و آفریقا، ژاپن، استرالیا، روسیه و نیز ایران اشاره کرد 28]، 29، 30 و .[31
.3 عرعر در چه زیستگاههایی قابلیت رویش دارد؟
عرعر به عنوان یک گونه مهاجم پیشگام در شهرها، حاشیه جاده ها، توده های جنگلی که بهتازگی بهرهبرداری شدهاند، زمین های کشاورزی رهاشده، حاشیه جنگل و رویشگاه های تخریب یافته به خوبی مستقر میشود و رشد میکند .[23] امکان رویش این درخت در رویشگاههایی که خاک بههمخورده باشد، بیشتر است. البته این درخت در هر نوع خاک - آهی یا کچی - رشد میکند، بنابراین قابلیت رویش در بسیاری از نواحی ایران را دارد .[32]
ازجمله عواملی که منجر به افزایش تراکم این گونه میشود، می توان به آتشسوزیهای تجویزشده، استفاده از علف کش، بهره برداری از چوب و آشفتگی ها اشاره کرد 33] و .[34 عرعر نسبت به تعداد زیادی از تنشهای غیرزنده محیطی مانند خاک های خشک، شور، فشرده، فقیر از مواد غذایی، غیرحاصلخیز، اسیدی و با سنگریزههای سطحی بردبار است 17]، 35 و .[36 همچنین آلودگیهای جو مانند اُزون، دیاکسیدگوگرد و گردوغبار را تحمل میکند .[26]
.4 کاربردهای عرعر
عرعر در زیستگاه های بومی خود، خواص ارزشمندی دارد. این درخت در چین بهمیزان وسیعی برای صنعت الوار کاشته شده است 23] و .[37 همچنین عرعر به طور سنتی به عنوان هیزم و زغال چوب در این کشور استفاده میشود .[38] از کاربردهای دیگر این گونه می توان به جنبه زینتی آن، کمک به کاهش فرسایش خاک و آلایندههای هوا بهویژه در محیطزیست شهری اشاره کرد 23] و .[28 عرعر، خواص دارویی زیادی دارد .[23] همچنین این درخت، منبع غذا برای زنبورعسل و کرم ابریشم محسوب می شود .[38]
برگ های آن در بعضی از حشره کش ها و علفکش ها استفاده میشود و بهعلت مقاومت عرعر به بعضی از حشرات به عنوان کمربند سبز در غرب چین کاربرد دارد .[23] همچنین در پژوهش Bagheri و [39] Cici پیشنهاد شد که از عرعر برای کنترل برخی از گونههای علف هرز استفاده شود. نتایج پژوهش Hoseini و همکاران [32] نشان داد که بذرهای این گونه قابلیت استفاده در تولید بیودیزل در ایران را دارند.
.5 خصوصیات رشد و تجدیدحیات
عرعر، یک درخت خزان کننده سریع الرشد با اندازه متوسط است. ارتفاع آن به 15 تا 20 متر و قطر آن به 70 سانتیمتر می رسد .[28] تنه ای استوانه ای شکل دارد و بوی ناخوشایندی از گلها و برگهایش متصاعد میشود .[28] ریشه های عرعر، کم عمق و گسترده است. بر اساس پژوهش [35] Miller، بیشتر ریشه های این گونه در 46 سانتی متر سطح رویی خاک رشد می کنند.
به طور معمول این درخت جزء گونه هایی طبقهبندی میشود که بردبار به سایه نیست، اما Knüsel و همکاران [40] گزارش کردند که شرایط نوری بهنسبت کم برای رشد و دیرزیستی عرعرهای در حال تجدیدحیات کافی است. همچنین جستهای متصل به پایه مادری میتوانند در زیراشکوب یک جنگل انبوه تا حدود 20 سال زنده بمانند .[41]
عرعر زود به بلوغ می رسد و پتانسیل تولید بذر خود را حتی تا بعد از صد سالگی نیز ادامه میدهد .[42] این گونه بهلطف عملکرد دو گانه اش برای تولیدمثل به سرعت توسعه می یابد. عرعر هم بهصورت جنسی و هم غیرجنسی تکثیر مییابد. پتانسیل تهاجمی این گونه با تولید بذر فراوان افزایش می یابد. به طوری که یک پایه درختی ماده بهطور متوسط تا 300 هزار بذر در یک فصل رشد تولید می کند .[43] در پژوهش Martin و [44] Canham میانگین تولید بذر عرعر در درختان با قطر برابر سینه 30 سانتی متر حتی تا چهار میلیون عدد گزارش شد.
این بذرها بهراحتی توسط باد منتشر میشوند. بر اساس نتایج پژوهش Landenberger و همکاران 42 [45] درصد از بذرهای عرعر حداقل 100 متر و 80 درصد از این بذرها حداقل با فاصله 70 متر از پایه مادری توسط باد جابه جا میشود. اگرچه بذر عرعر در ابتدا توسط آب پراکنده نمیشود، اما در مرحله بعد ممکن است از طریق آب با فاصله بسیار بیشتر از پراکنش اولیه جابه جا شود .[46] هرچند رویش این درختان در جنگل در تعداد اندکی از پژوهش ها گزارش شده است، اما بذرهای آن حتی در جنگلهای با تاج بسته نیز جوانه میزنند و میتوانند در روشنههای جنگل و یا با فاصله حداقل 100 متر از حاشیه جنگل مستقر شوند .[47]
قوه نامیه بذرهای عرعر، قابل ملاحظه است. Rebbeck و [34] Jolliff نرخ جوانه زنی بذرهای این گونه در سال اول و بعد از پنج سال را بهترتیب 87 و 75 درصد گزارش کردند. همچنین نتایج پژوهش Kaproth و [46] McGraw حاکی از آن بود که بذرهایی که بهمدت پنج ماه در آب قرار داشتند، درصد جوانهزنی خود را تا بیشتر از 94 درصد حفظ کردند.
