بخشی از مقاله
چکیده
امروزه با توجه به توسعه روز افزون شهرها و عدم تعادل در پراکنش کاربری ها، ساماندهی کاربری اراضی شهری از اهمیت بسیار زیادی برخورداری است. کاربری اراضی شهری و چگونگی توزیع فضایی- مکانی آنها، یکی از مهمترین کارکردها به منظور استفاده بهینه از فضای شهری است. این تحقیق با راهبردی کاربردی و درون مایه ای توصیفی- مقایسه ای انجام شده است که ضمن ارزیابی کاربری های شهری در سطح مناطق 8 گانه شهر اهواز از لحاظ تفاوت های مکانی، کاربری هایی که تعادل توزیع کاربری ها را بر هم زده اند نیز مشخص شدند، برای رسیدن به اهداف پژوهش از دو روش ضریب مکانی - LQ - و شاخص ویلیامسون - CV - استفاده به عمل آمد.
داده های مورد نیاز از طرح راهبردی توسعه و عمران - جامع - شهر اهواز در سال 1391 اخذ گردید. نتایج ارزیابی بیست و سه کاربری مختلف در کلانشهر اهواز نشان می دهد که سرانه کاربری های مسکونی، تجاری، آموزشی، تأسیسات و تجهیزات، ورزشی، فضای سبز و بهداشتی- درمانی از متوسط میانگین کشوری پایین تر بوده و کاربری های صنعتی، حمل و نقل و انبارداری، گردشگری- تفریحی و اداری- نظامی از میانگین کشوری بالاتر می باشد؛ همچنین توزیع کاربری ها در سطح مناطق شهر اهواز نامتعادل است که کاربری های آموزش تحقیقات و فناوری، تاریخی، نظامی، فرهنگی هنری، تفریحی گردشگری، صنعتی، تأسیسات و تجهیزات، حمل و نقل و انبارداری، باغات و کشاورزی و ساختمان های متروکه و مخروبه نقش پررنگ تری در این عدم تعادل ایفا نموده اند.
.1 مقدمه
جهانی که امروزه ما در آن زندگی می کنیم، جهان شهری است که متاسفانه نتیجه آن، دوری از محیط طبیعی و پذیرش ناخواسته عدم تعادل هایی است که از روابط ناموزون انسان ها و فضای شهری نشأت می گیرد - ابراهیم زاده و مجیر اردکانی، . - 43 :1389 به دنبال تغییر و دگرگونی در اوضاع اجتماعی و اقتصادی جهان و همچنین تحولات صنعتی و گسترش خدمات، شهرهای ایران نیز از دهه 1300 به بعد رشد سریعی داشته اند.
در ایران گرچه رشد و توسعه شهری با تأخیر شروع شد اما با همان مشکلاتی روبه روست که کشورهای غربی با آن درگیر بوده اند، نمود مسائل و مشکلات شهری از دهه 1340 به بعد در کشور و ناهنجاری های ناشی از نظام شهرنشینی، به سلسله اقداماتی در چارچوب برنامه ریزی شهری منجر گردید که الگوهای طرح های شهری سرلوحه این برنامه ریزی هاست.
گسترش شهرنشینی و افزایش نیاز به زمین از یک سو و محدودیت عرضه آن از سوی دیگر، سبب گردیده که در شهرهای امروزی، موضوع نحوه و میزان استفاده از زمین به چالشی اساسی در عرصه شهرسازی جهان و در کشورهای در حال توسعه تبدیل گردد
موضوع کاربری زمین یعنی چگونگی استفاده، توزیع و حفاظت اراضی، همواره از محورهای اساسی شهرسازی و توسعه و عمران شهری بوده است. در واقع مشخصات طبیعی زمین - مثل مقدار، شکل، پوشش گیاهی، منابع زیر زمینی و غیره - و مشخصات اقتصادی- اجتماعی زمین - حقوق مالکیت، عرضه و تقاضا، منافع عمومی و خصوصی، حفاظت محیط، نیازهای فعلی و آتی شهر به زمین، ارزش اضافی زمین و غیره - از عوامل اصلی تعیین کننده شکل توسعه شهری، کیفیت عمران شهری و نحوه ساماندهی فضایی انواع فعالیت های شهری محسوب می شود.
امروزه شهرهای بزرگ و از جمله اهواز با مشکلات بسیاری مانند گسترش فضایی روزافزون، افزایش جمعیت،آلودگی زیست محیطی، کمبود خدمات و زیربناهای شهری، عدم تعادل در تخصیص سرانه های شهری، اسکان غیر رسمی و حاشیه نشینی و ... دست به گریبان است. بخش مهمی از این مشکلات به طور مستقیم به نحوه استفاده از زمین های شهری بر می گردد.
استفاده از اراضی در محدوده ملاک عمل شهرداری شهر اهواز نشانگر فزونی کاربری زمین اختصاص یافته به اراضی نظامی و بایر و رودخانه نسبت به سایر کاربری ها و قلت کاربری های خدماتی و فضای سبز در مقایسه با نیازهای شهری است؛ همچنین کمبود برخی از کاربری ها نظیر حمل و نقل - فرودگاه - و تأسیسات و انبارداری و صنعتی حاکی از کمبودهای خدماتی در بسیاری از زمینه ها می باشد - طرح راهبردی توسعه و عمران شهر اهواز، . - 13-16 :1389 بنابراین تحقیق حاضر در صدد دست یابی به دست یابی به هدف های زیر می باشد:
- 1 - شناخت وضعیت کاربری های اراضی در سطح مناطق هشت گانه شهر اهواز با استفاده از مدل ضریب مکانی . - LQ - - 2 - شناخت کاربری هایی که بطور پراکنده و نامتعادل توزیع شده اند با استفاده از شاخص ویلیامسون . - CV -
.2 مبانی نظری
برنامه ریزی کاربری اراضی شهری، ساماندهی مکانی و فضایی فعالیت ها و عملکردهای شهری بر اساس خواست ها و نیازهای جامعه شهری است و هسته اصلی برنامه ریزی شهری است که به منظور استفاده موثر از زمین و مکان و انتظام فضایی مناسب و کارا صورت می گیرد - پورمحمدی، . - 3 :1391 به طور کلی، کاربری زمین شهری عبارتست از اینکه انواع فعالیت های شهری مانند مسکونی، درمانی، آموزشی، اداری، راهها و معابر و نظایر آنها به چه صورتی است
طرح کاربری زمین، یکی از ابزارهای مهم برای دست یابی به اهداف کلان اجتماعی، اقتصادی و کالبدی است که نه تنها اثراتی بسیار بر سرمایه گذاری و تصمیم های عمومی و خصوصی دارد، بلکه نقشی مهم در میزان رشد شهری و کیفیت محیط کالبدی شهر نیز می گذارد - سعید نیا، . - 8 :1383 رویکرد برنامه ای به کاربری زمین، همراه با پیدایش شهرسازی جدید، نخست در اروپا و آمریکا مطرح گردید
اولین نظریه ای که در مورد کاربری اراضی در مفهوم وسیع ارائه گردید، توسط دانشمندی به نام وان تونن بود. وی در کتاب خود با عنوان ایالت منفرد در سال 1886 این موضوع را مطرح کرد و به تشریح آن پرداخت. فرض بر این بود که در سرزمینی که خصوصیات آنکاملاً یکنواخت و همگن باشد، تحت شرایط ایده آل نقطه اصلی و کانونی شهر در مرکز قرار خواهد گرفت و بسط شهر به صورت دوایر متحدالمرکز بر گرد آن صورت می پذیرد. طبق نظریه وان تونن رابطه مستقیمی میان نوع استفاده از زمین و میزان فاصله از مرکز شهر وجود دارد؛ به طوری که به موازات فاصله گرفتن از مرکز شهر و تحت تأثیر عامل حمل و نقل محصول، الگوی بهره برداری از زمین متفاوت است
برنامه ریزی کاربری اراضی شهری از دیدگاه کارکردگرایی، وسیله ای برای ساماندهی کالبدی- کارکردی فعالیت های مختلف شهری به منظور افزایش کارایی شهری و جلوگیری از بروز بی سازمانی و آشفتگی در نظام کالبدی شهری است. اصطلاح کاربری زمین از دیدگاه توسعه پایدار شامل تمام فعالیت های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی است که انسان بر روی زمین انجام می دهد
در نظریه توسعه پایدار، بر نگه داری منابع طبیعی برای حال و آینده از طریق استفاده بهینه از زمین تاکید می شود و موضوعاتی مانند جلوگیری از آلودگی محیط شهری و ناحیه ای، کاهش ظرفیت های تولید محیط طبیعی، عدم حمایت از توسعه های زیان آور و حمایت از بازیافت ها را مطرح می کند. جنبش مدرنیسم، به منطقه بندی زمین شهری بر اساس عملکردهای خاص، بدون توجه به موقعیت، مکان، فرهنگ و سنت در تراکم های عمودی و افزایش فضای سبز بر اساس سلسله مراتب شهری اشاره می کند
دلیل توجه به توسعه پایدار در بحث کاربری اراضی شهری، تاثیر زیاد تغییرات کاربری/ پوشش زمین بر سیستم های اکولوژیک است - نوحه گر، جباریان امیری و افروخته،
یکی از مطالعات اساسی در جهت شناخت شهر و نحوه پراکندگی فعالیت های شهری در بررسی های فیزیکی، مطالعه نحوه استفاده از زمین های شهری است. منظور از مطالعه کاربری زمین، تهیه اطلاعات در باره ویژگی های زمین و فعالیت های مختلفی که در آن صورت می گیرد است؛ از این اطلاعات برای تجزیه و تحلیل نحوه استفاده از زمین در وضع موجود و تهیه نقشه ای که در آینده، نحوه استفاده از زمین را معین نماید، استفاده می شود.
بطور کلی نحوه استفاده از زمین عبارتست از آنکه بدانیم در وضع موجود، پراکندگی انواع فعالیت های شهری مانند مسکونی، درمانی، راه ها و معابر، آموزشی و مانند آنها به چه صورت است و از کل مساحت شهری، نسبت هر یک از کاربری های زمین چقدر است و هریک از فعالیت ها در چه مساحاتی و به چه صورتهایی در سطح شهر پراکنده شده اند و رابطه آنها با یکدیگر چیست و تا چه حد و اندازه دارای یک ارتباط منطقی و کارآ هستند
دسترسی عادلانه به کاربری های شهری و استفاده بهینه از کاربری ها یکی از مولفه های اساسی د رتوسعه پایدار و عدالت اجتماعی است.
امروزه، مفهوم زمین و فضای شهری هم به لحاظ طبیعی و هم به لحاظ قتصادی- اجتماعی تغییر کیفی پیدا کرده است و در نتیجه ابعاد و اهداف کاربری اراضی شهری نیز وسیع تر و غنی تر شده است، لذا استفاده از زمین و فضا به عنوان یک منبع عمومی حیاتی و ثروت همگانی باید تحت برنامه ریزی اصولی قرار گیرد - مومنی و دیگران، . - 27 :1389 بنابر دیدگاه توسعه پایدار، زمین بستری مناسب برای فعالیت های شهروندان و ابزاری برای تحقق خواست ها و آرزوهای انسانی است
امروزه شهرهای ایران با مشکلات زیادی مانند گسترش فضایی زیاد و افزایش بی رویه جمعیت، نابودی زمین های کشاورزی، کمبود خدمات زیربنایی و آلودگی های زیست - محیطی دست به گریبان بوده که همگی با زمین و کاربری های مختلف آن ارتباط دارد
طرح های شهرسازی که در ایران از اوایل دهه 1300 شروع گردید، تا حدود سال های دهه 1340بیشتر به عنوان طرح های گذربندی و ساختمان سازی مطرح بود و اولین طرح های جامع پس از آن شروع شده است. این طرح ها که به پیروی از الگوهای غربی در ایران شکل گرفته بود، در معماری بومی و سنتی ایران به یکباره از هم گسیختگی بزرگی را پدید آورد و بدون بهره گیری از پشتوانه های فرهنگی ایران و تنها با اتکای به روشهای بیگانه و اغلب توسط متخصصان و تحصیل کرده های کشور ایجاد شد که نحوه رویارویی با مسایل شهری در ابتدا موجب بروز عکس العمل های تندی در شهرها شده و بسیاری از بافت های ارزشمند معماری بومی و تاریخی ایران را نا بود کرد.
مهمترین طرح کاربری زمین شهری درایران مربوط به برنامه ریزی کاربری اراضی در مناطق زلزله خیز شمال ایران است که توسط بنیاد مسکن و به کمک مشاوران داخلی و خارجی در اوایل دهه 1370 تهیه شد. این طرح، علاوه بر در نظر گرفتن و یژگی های اجتماعی، اقتصادی شهرهای زلزله خیز، به ویژگی های طبیعی این مناطق توجه داشته و می توان گفت یکی از طرح هاینسبتاً موفق در ایران بوده که برای شهرهای منجیل، لوشان و رودبار تهیه شده است
.3روش شناسی تحقیق .3.1 روش تحقیق
تحقیق حاضر با رویکردی کاربردی صورت گرفته است، ارزیابی کاربری های شهری با روشی توصیفی مقایسه ای و با استفاده از روش های ضریب مکانی و شاخص ویلیامسون انجام شده است. این دو روش بیست و سه کاربری مختلف را در سطح مناطق هشت گانه شهر اهواز بررسی نمودند. داده های مورد نیاز به شیوه های کتابخانه ای اسنادی جمع آوری شده است که عمدتاً شامل مطالعه برخی کتابها، پژوهش های گذشته و طرح های راهبردی توسعه و عمران - جامع - شهر اهواز در سال 1389 و 1391 بوده است. برای صحت انجام محاسبات از نرم افزار EXCEL استفاده شده است.
.3.2 روش ها و فنون
مدل ضریب مکانی : - LQ - ضریب مکانی یک کاربری عبارت است از نسبت سهم سرانه یک کاربری از کل سرانه یک منطقه شهری، به سهم سرانه همان کاربری در شهر از کل سرانه کاربری های شهری؛ بدین ترتیب با تعیین ضریب مکانی یک کاربری، سهم و وزن سرانه یک کاربری در یک منطقه را می توان با سهم و وزن سرانه همان کاربری در کل شهر مقایسه نمود؛ فرمول کلی مدل ضریب مکانی به صورت زیر است:
در فرمول بالا UEi سرانه یک کاربری ویژه در یکی از مناطق شهری، UEt سرانه کل کاربری ها در همان منطقه، NEi سرانه همان کاربری ویژه در شهر، NEt سرانه کل کاربری های شهری است. در این روش ضریب مکانی بیشتر از »یک« نشان دهنده این امر است که کاربری مورد مطالعه، وزنی بیشتر از وزن همان کاربری در کل شهر دارد
شاخص ویلیامسون : - CV - این شاخص برای تعیین تعادل یا عدم تعادل منطقه ای شاخص ها استفاده می شود. این شاخص از تقسیم انحراف معیار بر میانگین به دست می آید که هر چه مقدار آن بیشتر باشد، نشان دهنده پراکندگی و عدم تعادل بیشتر است.
.3.3 محدوده مورد مطالعه
جمعیت شهر اهواز در سال 1390 بالغ بر1104726 نفر بود و دارای وسعتی معادل 21925 هکتار می باشد. این شهر به هشت منطقه تقسیم شده است که درصد مناطق هشتگانه از شهر به ترتیب از یک تا هشت %5، %14 ، %15، %18، %12، %14، %8، %15 می باشد
