بخشی از مقاله
چکیده
میخائیل باختین، از برجسته ترین اندیشمندان و نظریه پردازان در عرصه ي نقدادبی است. از مهمترین مؤلفه هاي قابل توجه، از دیدگاه وي، مفاهیمی چون سبک بخشی، نقیضه، جدل و رویکرد کارناوالی است.
داستان هاي »آب زندگی« ، »حاجی آقا« از برجسته ترین آثار ادبیات معاصر ایران است؛ که دیدگاه منطق و گفتگویی و به ویژه رویکرد نقیضه ي باختینی با آن ها منطبق است.
داستان هاي »آب زندگی« و »حاجی آقا«ي هدایت از آثاري هستند که شخصیت هاي آنها داراي صداها و آگاهی هایی مستقل اند که گاه این صداها با صداي راوي/ نویسنده در تضاد قرار می گیرد و نقیضه ي باختینی را به وجود می آورد.
این پژوهش بر آن است که پس از معرفی »آب زندگی« و »حاجی آقا« و نیز تعریف و تشریح نقیضه، به کار بست این مؤلفه ي مهم به عنوان یک مشخصه ي بارز در این دو اثر بپردازد.
مقدمه
»آب زندگی« و » حاجی آقا« از آثار برجسته ي صادق هدایت در عرصه ي ادبیات معاصر ایران است. نحوه ي نگارش و سبکی که هدایت در این دو داستان مورد توجه قرار داده است کاملاً با یکدیگر متفاوتند.
هدایت در داستان »آب زندگی« زبانی را که با فضاي داستان چندان هماهنگی ندارد،انتخاب می کند. بدین ترتیب سبک نگارشی این داستان مانند قصه هاي کودکان است و این را به وضوح می توان در شروع و انتهاي داستان دید. در حالی که فضاي آن کاملاً خلاف این را بیان می کند.
در این داستان نقیضه به منزله ي صداي شخصیت ها که در تضاد با صداي راوي / نویسنده قرار می گیرند، دیده می شود. البته باید گفت که نوع نقیضه در این داستان با نوع نقیضه در داستان » حاجی اقا« تا حدي متفاوت است.
» حاجی آقا« نیز از آثار طنز آمیز محسوب می شود، این داستان یکی از آثار طنز آمیز بسیار موفق هدایت و حتی از مهمترین آثار در حیطه ادبیات داستانی در زمینه طنز در دوره ي خود محسوب می شود.
شخصیت هاي این داستان اگر چه زاده ي تخیل نویسنده هستند اما می توانند به صورت » نمونه«مابه ازاي خارجی هم داشته باشند
شخصیت هاي متنوع و گونا گونی در صحنه ي داستان دیده می شود . نوع رابطه ي آنان با شخصیت محوري داستان، تماماً نشان دهنده ي همخوانی منش و کردار آنان با شخصیت » حاجی « است. گویا صداي همه اینان انعکاسی از صداي » حاجی « است.
در این میان صداي » منادي الحق« گونه ي دیگري است. او به حاجی می گوید: لتو وجودت دشنام به بشریت است!ل - هدایت، - 91:1344 این صدا، اگرچه در طول تاریخ ایران، آن گونه که در این داستان نشان می دهد، تنها می ماند، اما بیانگر این است که با وجود تمام پلشتی ها، تبهکاري ها، بی شرمی ها و بی فضیلتی ها، باز چنین صداي با فضیلتی هم وجود دارد.
» یوز باشی« ، » مراد«، » دوام الوزاره« ، » مزلقانی« و ..... همه تابع صداي حاجی هستند.
در این مقاله به جوانبی پرداخته ایم که پیشتر به آن توجه نشده است، یعنی بررسی این دو داستان بر طبق نظریه نقیضه ي باختین. تاکنون پژوهشی که به این رویکرد در این دو اثر پرداخته باشد، نوشته نشده است. بنابراین، شاید یکی از مناسب ترین رهیافت ها براي بررسی این داستان، رویکردي باشد که بر اندیشه و نظریات باختین تمرکز دارد.
پیش از آن که به بررسی مؤلفه ي نقیضه و ارتباط آن با این آثار بپردازیم ، به شرح کوتاهی از خلاصه ي داستان ها و نکات موجود در آنها اشاره می کنیم.
خلاصه ي داستان آب زندگی
داستان، درباره پینه دوزي است که داراي سه پسر به نام هاي حسن قوزي، حسین کچل و احمدك است. وقتی پسرها بزرگ می شوند، پدر به آنها می گوید باید به دنبال کاري بروند تا خرج خود را در بیاورند . پسرها به راه می افتند. در راه برادرهاي بزرگتر، احمدك را که زرنگ است دست و پایش را می بندند و او را در داخل غاري می اندازند و جلوي غار سنگی می گذارند تا او نتواند بیرون بیاید.
حسن و حسین نیز به راه می افتند، یکی به سمت مشرق می رود و دیگري به طرف مغرب.
حسن آنقدر راه می رود که در هنگام غروب به جنگلی می رسد در آن پیرزنی را می بیند که جادوگر است ، از او آب و غذا می خواهد . پیرزن از او می خواهد شمعی را که داخل چاه افتاده در آورد. پسر به ته چاه می افتد و ناگاه در آن تاریکی غولی را می بیند که به او می گوید : » تا می توانی ، از آب زندگی پرهیز کن.«
حسن می رود تا به شهري می رسد که خاکش از طلاست اما مردم شهر ، کورند. او از اعتقادات مردم سوء استفاده می کند.
در اینجا، نویسنده، حسن را رها می کند و به سراغ حسین می رود.او نیز از فرط خستگی در زیر سایه درختی می خوابد.
در اینجا گفتمان سه کلاغ را می شنویم که حسین بر طبق سخنان آنان به راه می افتد و به شهر ماه تابان می رود و در آن جا شاه می شود. حسین هم وقتی به شاهی می رسد ، پدرش را فراموش می کند.
احمدك که در غار رها شده نیز، درویشی را می بیند که به او پیشنهاد می دهد که به کشور همیشه بهار برود و آب زندگانی را پیدا کند تا بدبخت ها را نجات بدهد.
احمدك در کشور همیشه بهار ، پیش یک دوا فروش می رود . آنجا کار می کند . بعد به طرف سرزمین کورها می رود، با آبی که از چشمه ي زندگی برده، چندنفر را بینا می کند. اما عده اي می ایند و احمدك را زندانی می کنند. سرزمین ماه تابان و کشور زرافشان با هم متحد می شوند و به جنگ احمدك می روند. اما احمدك پیروز می شود و به نزد پدر خود باز می گردد و با او به سرزمین همیشه بهار می رود.
خلاصه داستان حاجی آقا
»حاجی آقا« داستانی است درباره شخصیت زبان باره، فاسد، زورگو، ریاکار و بی پرهیز مرتجعی که با دلالی، کلاهبرداري و قاچاق از فلگ زدگی به پول و پله رسیده است. او داراي شش زن طلاق گرفته و چهار زنی بوده که سرشان را خورده است. هفت زن دیگرش در قید حیات اند. لحاجی در امور سیاسی نیز به شیوه ي ماکیاولی، آن هم به گونه ي مبتذلش ، می اندیشد.
حاجی با افراد زیادي در طول داستان گفتگو می کند افرادي چون خدمتکارش، مراد، میخچیان و ... اما کسی که صدایش با صداي دیگران که با چاپلوسی از شخصیت حاجی تعریف و تمجید می کنند کمی متفاوت است، فردي است به نام » منادي حق« وي روزي وارد خانه حاجی می شود و شخصیت حاجی را بی پرده در برابر چشمان وي به تصویر در می آورد. حاجی به هر وسیله اي می خواهد وضعیت مالی خود را در هرج و مرج سیاسی در ایران ارتقا بخشد.
سرانجام وي پس از مدت ها تردید و فرار از عمل به دلیل بیماري مزمنی که دارد، در بیمارستان بستري می شود. زمانی که بی هوش می شود در خواب می بیند که به آخرت سفر کرده و آنجا فرشته را نیز می خواهد فریب دهد، در خواب می بیند که » حلیمه خاتون« همسر سابقش، دربان قصر شده است و حلیمه او را به دربانی نیز نمی پذیرد. از شدت اضطراب چشم هایش باز شد و دید در مریضخانه است و به اطرافیان می گوید» این دنیا قاپچی در خونه ي شما بودم در آن دنیا قاپچی حلیمه خاتون.«
مؤلفه هاي اصلی باختین
»سبک بخشی«، » نقیضه« ، » جدل« و »کارناوال« از مفاهیم اساسی در نظام فکري باختین است. لجنبه گفتگویی را نمی توان به شکل هایی از قبیل بحث، جدل و نقیضه محدود کرد، اینها تنها آشکارترین و خوش برش ترین آن هستند.
از دیدگاه باختین سخن به شکل نمودار زیر در می آید . دراین جدول، قسمتی که مربوط به دوآوایی و زیر مجموعه هاي آن است ، مهم است ، زیرا دراین صورت اثر، قابلیت یک متن دو سویه را خواهد داشت و از نظر باختین همین مهم و قابل توجه است. چرا کهلاز طریق گفتار دوسویه است که چند آوایی و چند واژگانی در اثر ایجاد می گردد.
