بخشی از مقاله
چکیده
با تشکیل حکومت ایلخانی در ایران، مغولان با هدایت رجال ایرانی شروع به حمایت از اهل علم و دانش ایران نمودند. با گرایش مغولان به دین اسلام روند احیای بنیادها و مدارس آموزشی ایران سرعتی شتابان یافت. علاوه بر ایلخانان مغول، وزرا و درباریان آنها نیز گامهای بزرگی برای تأسیس مراکز علمی برداشتند. از نمونه برجسته و ممتاز این افراد می توان به خواجه رشیدالدین فضل االله همدانی اشاره نمود.
او با تأسیس مجتمع ربع رشیدی که یکی از مهمترین کارکردهای آن، آموزش بود، نقش ویژه ای در شکوفایی علم و دانش در دوره ایلخانان ایفا نمود.این پژوهش با بهره گیری از روش تحلیلی- توصیفی در پی واکاوی کارکردهای آموزشی مجموعه ربع رشیدی و قوانین آموزشی حاکم بر آن است. یافته ها نشان می دهد، یکی از اهداف مهم رشیدالدین فضل االله از تأسیس مجموعه ربع رشیدی گردآوری علما و دانشمندان بزرگ جهان اسلام در این مجموعه و برپا کردن کرسی تدریس برای آنها بود. در این مجموعهT علوم و دانشهای مختلف عصر در مدارس تخصصی که تأسیس شده بود به متعلمان آموزش داده می شد.
مقدمه
با حمله مغولان به ایران تمام ساختارهای آموزشی و علمی ایران به ویژه در مناطق شرقی که محل نوزایش علمی و فرهنگی ایران بود، نابود گردید. بسیاری از علما و دانشمندان کشته شدند، یا مجبور به ترک وطن شدند. کتابخانه ها نابود شدند. اندک دانشمندانی که زنده ماندند، بدون حمایت دولتی نمی توانستند به فعالیت ادامه داده به ویژه به تربیت شاگردان اقدام نمایند.
با تشکیل حکومت ایخانی و قرار گرفتن دیوانیان و اهل قلم ایرانی در رأس ساختار اداری کشور و با حمایتی که آنها از اصحاب علم و دانش انجام دادند، امیدها برای احیای علمی و فرهنگی در کشور پررنگ تر شد. با انتقال مرکز حکومت ایلخانان به آذربایجان، آنها تلاش کردند پایتخت خود را به سنن پادشاهان ایرانی به محل تجمع و رفت و آمد علما و دانشمندان ایرانی تبدیل نمایند و با حمایت از آنها نام خود را جاودانه نمایند. با گرایش ایلخانان به دین اسلام، آنها وظیفه خود را حمایت از اصحاب علم و اندیشه ایرانی به ویژه اقشار مذهبی دانستند، بنابراین شروع به ساخت مجتمع ها و مراکز بزرگ علمی و آموزشی در قلمرو خود نمودند.
از نمونه برجسته این مراکز می توان به مجتمع بزرگ وقفی، علمی و آموزشی ربع رشیدی در تبریز اشاره کرد. این مجموعه بزرگ به کوشش خواجه رشیدالدنی فضل االله همدانی وزیر دانشمند و ایرانی غازان خان مغول در تبریز تأسیس یافت. ربع رشیدی دارای مدارس، دارالشفا، دارالسیاده و حجرات بسیار برای طلاب علوم دینی بود و موقوفات بسیاری نیز برای اداره آن معین گردید. این مجموعه به یکی از بزرگترین مراکز آموزشی آن دورات تبدیل شد، اگرچه عمر آن تنها به اندازه حیات سازنده آن کوتاه بود و با قتل فضلاالله همدانی، آن بنا نیز به دست مخالفان وی ویران گردید.
تا اطلاع نگارنده پژوهشی مستقل درباره کارکردهای آموزشی مجتمع ربع رشیدی انجام نگرفته است. اما در پژوشهای کلی که درباره این مجموعه و یا تاریخ ایران در دوره ایلخانی انجام شده به صورت گذرا به موضوع مورد نظر اشاراتی شده است. اهمیت موضوع مورد پژوهش در آن است که به کارکردهای آموزشی مجموعه ربع رشیدی و ارتباط آن با دیگر تحولات عصر ایلخانی می پردازد. در این مطالعه در پی پاسخ گویی به این سؤال هستیم: مجموعه ربع رشیدی از چه کارکردهای آموزشی برخوردار بود؟. در جواب این سؤال فرضیه زیر شکل گرفته است که در پی سنجش و ارزیابی آن هستیم: یکی از کارکردهای مهم و اصلی این مجموعه، کارکرد آموزشی بود و علما و دانشمندان متعددی در مدارس آن گرد هم آمده و به تدریس علوم مختلف آن عصر مشغول بودند
روش تجزیه و تحلیل و دادهها:
در پژوهش پیش رو به مجموعه ربع رشیدی و نقش آن در تعلیم و تربیت دوره ایلخانی پرداخته می شود. با توجه به ماهیت موضوع روش پژوهش در این موضوع توصیفی- تحلیلی خواهد بود. یعنی پژوهشگر ابتدا می کوشد موضوع مورد نظر را توصیف و سپس دلایل تأسیس این مکان آموزشی و جایگاه آن در گسترش علم و دانش در دوره ایلخانی را تحلیل نماید. با توجه به ماهیت موضوع روش گردآوری اطلاعات در این پژوهش کتابخانهای و اسنادی است.
بحث و نتیجهگیری
هدف از تأسیس تمام تأسیسات عظیم ربع رشیدی با اوقاف و بودجه کلان، بر مدار آموزش علوم گوناگون در آن می چرخید. هدف اصلی خواجه رشیدالدین از احداث این مجتمع، دانش دوستی وعلاقه شدید او به علم و علما بود. هدف خواجه از این اقدام در واقع احیای فرهنگ غنی اسلامی بود که پیش از حمله مغول در اوج درخشش بود. از طرفی یکی دیگر از اهداف خواجه رشیدالدین از تأسیس این مرکز کسب خیر دنیا و آخرت بود.
به نظر می رسد علم و آگاهی او از قرآن و احادیث، عامل اصلی در فعالیتهای فرهنگی و علمی وی بوده است. اعتقادات مذهبی او در اداره و نحوه گزینش کارکنان این مدرسه نیز بازتاب یافته است. او مهمترین وظیفه در این مجتمع را حساسیت در گزینش و استخدام کارکنان می داند و اولین مشخصه کارکنان را تقوی ذکر نموده است - ضمیری، . - 133 :1375 علاقه مندی او به این مجتمع در حدی بوده که با وجود اشتغالات زیاد سیاسی، در تمام مراحل ساختمانی و کار این مجموعه، خود بر آن نظارت داشته و پس از تأسیس نیز تولیت آن را تا آخر عمر بر عهده د اشت
خواجه رشیدالدین در نامهای که به فرزند خود نوشته، ساختار این مرکز و هدف از تأسیس آن را بهخوبی بیان میکند: » از هر شهری و ثغری جماعتی آوردیم و در ربع رشیدی ساکن گردانیدیم؛ ازجمله... علما و فقها و محدثان، چهارصد نفر در کوچهای که آن را کوچه علما خوانند، مستوطن گردانیدیم و همه را ... ادرارات مجری داشتیم... و هزار طالب علم فحل که هر یک در میدان دانش صفدری و بر آسمان فضیلت اختریاند، در محله ای که آن را محله طلبه خوانند، نشاندیم...شش هزار طالب علم دیگر از ممالک اسلام به امید تربیت ما آمده بودند، در دارالسلطنه تبریز ساکن گردانیدیم... تعیین کردیم که هرچند طالب علم پیش کدام مدرس تحصیل کنند و دیدیم که هر طالب علمی از این طالب علمان معدوده، مستعد کدام علم است
این نامه پرده از آگاهی خواجه رشیدالدین و همکاران وی از ساختار مدارس و تخصص گرایی در آموزش علوم را میرساند که سعی داشتند افراد را با توجه به استعداد که داشتند در رشته ای خاصی پرورش دهند، تا بدین ترتیب بهتر از آموزشهای خود نتیجه بگیرند.
ساختار آموزشی ربع رشیدی آموزش در این مجتمع به چند مقطع تقسیم شده بود: .1بیت التعلیم .2آموزش حرفه ای .3مدارس عالی .4دارالشفا .5خانقاه.
