بخشی از مقاله
چکیده
آب یکی از حیاتی ترین عناصر طبیعی به شمار می رود که سرمنشا آبادانی است و به دلیل ویژگیهایی چون پاک کنندگی از دیر باز رکن اصلی تمام ادیان الهی بوده و همانطور که می دانیم با توجه به ویژگیهای خاصش چون صدا، بافت، بو، رنگ و همچنین ایجاد حس رطوبت و خنکی بسته به حالتهای مختلف سکون و مواج بودن که باعث فعال کردن حواس و ادراک انسان و القای حس آرامش، آسایش زیستی و تقدس بخشی به فضا از دیرباز دستمایه کار معماران ایرانی قرار میگرفت، اما در معماری معاصر تلاشی برای خلق روش های نوین بهره گیری از آب در معماری صورت نگرفته است و حرکت بی وقفه جوامع به سمت استفاده روزافزون از تکنولوژی، منجر به کم رنگ یا فراموش شدن شیوه های استفاده از آب در معماری معاصر شده است.
در این رابطه از طراحی معماری مرتبط با این پدیده سخن خواهیم گفت و سعی می کنیم با یادآوری این بناها، درک اصول به کار رفته در آن ها و تطبیق آنها با فضاهای عملکردی امروزی بتوان مقدمه ای برای استخراج شیوه های نوین برای بهره گیری از آب در ساختمانهای امروزی را فراهم نمود. زیرا اهمیت دادن به آب اگرچه جزو شاخصه های معماری ایرانی است اما نقادان معماری معاصر از فقدان این ویژگی معماری ایرانی در معماری معاصر گله مند هستند.
از این رو علل فقدان این عنصر آرامش بخش در معماری معاصر ایران نیز مورد کنکاش قرار گرفته است. در این مقاله ما بر اساس تطبیق های انجام شده سعی در شناساندن فضاهایی جهت طراحی فضاهای سنتی با کاربردهای مشابه را داشتیم که ایده ها و راهکارهای جدیدی را در اختیار طراحان آینده و بالاخص دوست دار محیط زیست می گذارد.
-1 مقدمه
چنان که می دانیم در عصر حاضر به دلیل بروز برخی دلایل از جمله تغییر سبک زندگی، کمبود زمین برای ساخت و ساز و در نتیجه روی آوردن مردم به آپارتمان نشینی، و .... که باعث افزایش بی توجهی به کارکردهای زیبایی شناسانه و مفهومی المان های مربوط به معماری گذشته از طرف معماران و طراحان شده، استفاده از عنصر روح بخش آب در طراحی معماری نیز رو به کم رنگ شدن یا فراموشی گذاشته است.
در آیین های کهن مردم ایران به پاکی و پاکیزگی و پرهیز از پلیدی و آلودگی بیش از هر چیز ارج نهاده شد، پلیدی را از اهریمن می دانستند و برای راه یافتن به پیشگاه اهورای بزرگ می بایست نخست خود را از هر چه آلودگی پاک کنند. در دین مبین اسلام هم به طهارت اهمیت فوق العاده داده شده و پیش از نماز و هر عبادت دیگر مسلمان مومن را به غسل و وضو توصیه فرموده اند چرا که پروردگار پاک است و جز پاکی نمی پذیرد .>1@
آب به دلیل ویژگیهایی چون پاک کنندگی از دیر باز رکن اصلی تمام ادیان الهی بوده است، و سایر ویژگیهای آن چون صدا، بافت، بو، رنگ و همچنین ایجاد حس رطوبت و خنکی بسته به حالتهای مختلف سکون و مواج بودن آن که محرک حواس و ادراک انسان است، باعث شده تا در طراحی معماری ایرانی بالاخص در دوران پس از اسلام دستمایه کار معماران ایرانی قرار گیرد تا ضمن القای حس آرامش روحی و آسایش زیستی -که به دلیل اقلیم غالبا گرم و خشک ایران از نیازهای اساسی ایرانیان می باشد- به فضا تقدسی معنوی و روحانی بخشد.
اهمیت دادن به آب اگرچه جزو شاخصه های معماری ایرانی است اما نقادان معماری معاصر از فقدان این ویژگی معماری ایرانی در معماری معاصر گله مند هستند. زیرا امروزه همگام با گسترش بی رویه شهرها و آلودگی های ناشی از آن، بی توجهی معماران و طراحان معاصر به حضور و تاثیر عناصر طبیعی چون آب در عرصه فضاهای معماریB که سبب نزدیکی هرچه بیشتر انسان به طبیعت می شودB و به کارکردهایی که افزون بر دیگر ویژگیهایش دارد نیز، رو به افزایش است.
در سالهای اخیر با رو به اتمام رفتن سوخت های فسیلی و منابع انرژی، طراحان و معماران، سبک های جدیدی در این راستا برای حفظ منابع زمینی مطرح کردند و طرح های جدید که به سمت معماری پایدار و معماری اقلیمی تمایل دارند، سبب تشویق معماران به احیای این شیوه ها می شود. در این راستا وظیفه ما معماران است تا با شناسایی این علت های افول و خلا های به وجود آمده در صدد رفع آن برآمده و این روش ها را مطابق با روش های جدید با کارکردهای قدیم به روز رسانی کنیم.
ما در این مجال ابتدا به علت این فقدان در معماری معاصر و با توجه به اهمیت این عنصر، به کارکرد آب به عنوان یکی از عناصر اصلی در معماری ایرانی پس از اسلام خواهیم پرداخت؛ از این رو سعی در تطبیق فضاهای بهره گیر از عنصر آب در معماری اسلامی با فضاهای جدید نوظهور متداول در معماری معاصر خواهیم کرد و با انتقال مفاهیم از یاد رفته به خلق فضاهای مشابه خواهیم پرداخت تا بتوان مقدمه ای جهت استخراج شیوه های نوین برای بهره گیری از آب در معماری امروزی را نیز فراهم نمود.
-2 مبانی نظری
نقش آب در شکل گیری نخستین زیستگاههای انسانی پاسخی است به یک نیاز زیستی. اما وقتی فراتر از یک نیاز، خانه سازی و بنای مجموعه های مسکونی بار فرهنگی می گیرد، معماری پدید می آید و آب در زندگی انسان جایگاه هنری پیدا می کندو از خلاقیت هنرمندان و معماران مایه می گیرد. درک مفهوم آب در معماری همان درک معماری آب است. درک قوانین فیزیکی رفتار آب، احساسات ما در مقابل کنش و واکنش آب و مهمتر از همه نقش و ارتباط آن با زندگی انسان ها است .>2@
آب در هر یک از صور مختلف، خود به نحوی در متعادل کردن درجه حرارت هوا، تامین رطوبت نسبی برای گیاهان و ایجاد طراوت، موثر است. مجموعه این عوامل از یکنواختی و خشکی محیط میکاهد .>3@ صدای که آب تولید می کند نیز مانند مفاهیم خالص بصری آن تنوع دارد. آب با برخورد با مانع و یا زمان عبور از روی سطوح نا هموار و یا ریزش بر روی خودش ایجاد صدا می کند. توجه به مفاهیم صوتی آب از اهمیت زیادی بر خوردار است. صدای آب در تمام سطوح رخنه میکند که بنا بر شدت جریان آن در ضرب آهنگ آن تغییراتی پدید می آید. آب با صدای خود پیام دعوت به اطراف پراکنده و ساکنان بنا را به سوی خود میخواند .>4@
در ایران باستان، آب پیام آور روشنایی و پاکی به شمار میرفت. جاری شدن آب از جای جای باغ و حرکت آن در چهار جهت و چهارجوی، تمثیلی از چهار نهر بهشتی است که در باغ ایرانی به کار گرفته شده است .>5@ آب راکد به طور طبیعی انعکاس دهنده تصاویر بوده و به دلیل انعکاس پذیری خود عاملی تعیینکننده در ترکیب میباشند.
سطح آینه ای آنها نور محیط اطراف را میپذیرد و سپس منعکس میکند. تصاویر مناظر و بناها در آب، فضا را بسط میدهند. آب راکد منعکس کننده آسمان هستند و عمق آسمان را در روی زمین تکرار میکنند و نماد آسمان روی زمین می شوند. آب راکد به دلیل سکوت متفکرانه و جمع شدن آرام آب در آنها دارای رمز و رازی مبهمی هستند .>6@
حضور آب نقش تعیینکنندهای در ایجاد مسیر حرکتی داشته است بطوریکه در برخی باغها همراه با مسیر عبور رفتوآمد، آب نیز در حال حرکت است و به همراه خود پویایی و حرکت را به ارمغان دارد و بعد از طی مسیری در محلهای خاص به سکون و آرامش میرسد و گویی که با جاری بودن، انسان را هدایت میکند .>7@ در گذشته ای نه چندان دور که انسان، آب را به عنوان یکی از اجزا و عناصر معماری مورد استفاده قرار داد، جلوه های متنوع آن، همواره باعث تهییج و گرایش وی به زیبایی شده است. استقرار کشور ما، در منطقه خشک و نیمه بیابانی، سبب توجه خاص پیشینیان به آب و ارزش آن گردید.
معماران ما، آب را در مجموعه های خود وارد می کردند و گنجینه ای از خصوصیات فیزیکی، مذهبی و اسطوره ای را به خدمت می گرفتند؛ تا معماری آنان از غنای بیشتری برخوردار باشد. در حقیقت عنصر آب، ما و فضای زندگیمان را دوباره به طبیعت پیوند می زند .>8@ برخی از مناطق ایران به آب های سطحی، دریاها و رودخانه ها دسترسی دارند و برخی مناطق دیگر از آنها دور هستند و نیازهای آبی خود را از طریق منابع زیرزمینی چون چاه و قنات تأمین می کنند. آب با قابلیت های متفاوت خود احساسات متفاوتی در روح و روان انسان گذارده است، به همین دلیل همواره در مکان هایی که ساخته دست بشر هستند به صورت های مختلفی همچون آب انبارها، یخچال ها، پایاب ها، بادگیرها و غیره برای خود جا باز کرده است .>9@
نقشی که آب در مکانیابی و ایجاد زیستگاههای انسانی دارد، پاسخ به یک نیاز حتمی زیستی است. اما زمانی که در ورای این نیاز، در معماری، معابد و مجموعه های مسکونی اهمیت و گاه قداست خاصی برای آب میبینیم، حاکی از یک اتفاق فرهنگی است. آب در همه تمدنها اهمیت خاص خودش را داشته. در ایران باستان نیز به کرات مورد توجه عامه ی مردم و معماران قرار گرفته است. آبرسانی به مردم کویر توسط افرادی انجام میگرفته که همواره مورد احترام و تمجید بودند. در زمان پس از اسلام نیز حرمت بخشی به آب همچنان حفظ شده است. این پیوستگی آب با معماری در اماکن مذهبی نظیر مساجد به اوج خود میرسد و نیز در زمینه های باغسازی و حیاط های مرکزی متجلی میشود .>10@
به روزرسانی این المان ها چه به لحاظ کمی و چه کیفی به طور بالقوه منبعی حایز اهمیت در معماری معاصر ایران است که متاسفانه در بین انواع موضوعات معماری پایدار این دوره کمتر مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته است. در این بین بیشتر تحقیقاتی که در حال مطالعه ی آنها می توان به اطلاعاتی در مورد این موضوع برخورد، پژوه هایی هستند که در اصل تمرکزشان بر موضوعات معماری سنتی و اسلامی بوده و در این بین تنها اشاراتی مختصر به ویژگیهای کارکردی داشته اند و جهت استمرار این کارکرد در معماری امروز تطبیق و راهکاری صورت نگرفته است.
-3 روش تحقیق
روش تحقیق فوق- که نوعی تحقیق کاربردی ست و به ارائه راهکار برای استفاده از عنصر آب در معماری امروز می پردازد- به روش کتابخانه ای برای دستیابی به اطلاعات و جمع آوری داده ها بر پایه ی اسناد، شواهداجتماعیِ معاصر انجام گرفت و بدینسان تجزیه تحلیل و تفاسیر گوناگون و تطبیق صورت گرفته به مرحله ی نظریه پردازی رسیده و به نتیجه گیری در این باب پرداخته شد.
-4 تحلیل
1؛-4 المان های سنتی در سکونتگاهها
نمود آب توسط معماران دوره اسلامی ایران از طریق المان ها و فضاهایی در اماکن و خانه ها متجلی میگشت تا بتواند با استفاده از کارکردهایش تاثیر بی نظیر خود را بر کاربران خود داشته باشد. این المانها عبارتند از:
گودال باغچه: فضایی در وسط حیاط مرکزی پایین تر از کف خانه دارای آب روانی که حوض وسط را پر می کند و ساخته شده در حاشیه اتاق هایی نیمه باز و با کاشت درختانی درون آن.
