بخشی از مقاله
چکیده
مقاله حاضر با بررسی آیات و روایات موجود در کتب تاریخی و روایی شیعه و سنی، به تبیین دیدگاه اسلام نسبت به کار و سرمایه پرداخته است. نتایج این مطالعه بیان میکند که اسلام با تأکید بر اشتغال مسلمانان به کسب معاش و امور درآمدزا، کارگر را مجاهد و شهید تلقی میکند.
نیل به چنین تأییدی، منحصر به نیت خالص نیز نبوده، به خودی خود ارزشمند میباشد. محدودهای زمانی کار و کسب معاش، به وسعت همهی عمر به شرط بقای توانایی است. اسلام با نگرشی جامع به سرمایه، به ارائهی راهکار برای رشد انواع سرمایه میپردازد.
مقدمه
آموزههای آیینهای مسیحیت و یهودیت با شعار ترک دنیا و لذائذ آن و پرداختن به امور عبادی محض، دین را به عنوان وسیلهای برای دست یازیدن به آخرت معرفی میکنند. در این راه دنیا چیزی بیش از یک مانع عظیم و دشوار بر راه کمال و تعالی بشری نیست. پس، دوری جستن از مادیات و امور دنیوی، نیز گوشهگیری و عزلت برای پرداختن بیشتر به امور عبادی خاص، نه تنها امری ممدوح شمرده میشود، بلکه به عنوان دستوری دینی، مخالفت با آن جلوهای از بیدینی تلقی میشود.
گذر تاریخ نشان داده است چنین آموزههایی، ناسازگاری خویش را با فطرت بشر به اثبات رساندهاند. مسیحیان و یهودیان علیرغم اعتقاد به ضرورت زیستن بر مبنای دین الهی، به چنین رهبانیتی تمایل نشان نمیدهند. چه بسا روحانیون آنان - که داعیهی چنین اعتقاداتی را دارند - ، دور از منظر خلق، با نشان دادن چهرهی دیگری از خود، اسباب رسوایی مذهبی خویش را فراهم میکنند.
از سوی دیگر در پس این تفکر، سؤالات فراوانی مطرح میشود: اگر پرداختن به دنیا مذموم است، ظرائف و دقائق موجود در خلقت ماده و دنیای مادی به چه کار میآید؟ امور ضروری برای گذران دنیا چگونه باید سپری شود، اگر همه از دنیا دست بشویند؟ در این مذاهب برای پاسخ به میل درونی "کسب سود مادی" در بشر چه پاسخی ارائه شده است؟ و این نیاز درونی بشر چگونه ارضاء میشود؟ آیا معادن و گنجها و ثروتهای عظیم نهفته در بطن برّ و بحر، برای خلقی غیر از انسان تدارک دیده شده است؟ و ....
آموزههای پیامبر خاتم محمد صلی ا.. علیه و آله، نه تنها هیچ نشانی از رهبانیت و ترک دنیا ندارد، بلکه مشحون از ترغیب به کار و تلاش و ارج نهادن به کار و کارگر است. تا جایی که پیامبر بر دستان پینه بستهی کارگری که عمر خود را در کسب معاش گذرانده بود بوسه میزند.
بنابراین، آیا اسلام آیینی برای ترغیب مردم به گردآوری ثروت و مال اندوزی است؟ خیر. اسلام نیز مانند سایر آیینهای آسمانی، سرمنزل تعالی انسان را عالم آخرت میداند. اسلام با پرداختن به عالم آخرت و توصیف بهشت و جهنم و ترغیب خلق به کسب ثواب اخروی و تحذیر آنان از عذاب، سعی در تبیین این مفهوم دارد که دنیا و آخرت دو مرحله از حیات بشری است که هرکدام به نوبهی خود حائز اهمیت بوده و هیچ کدام را نباید فدای دیگری نمود. اسلام اذعان دارد که آخرت سرای قرار و دنیا دار فنا است. ولی برای نیل به کمال در آخرت، پروردگار عالم، هیچ راهی جز بهره بردن از تلاش و کار در دنیا قرار نداده است. دنیا مزرعهی آخرت است و برداشت محصول در آخرت جز در پی کشت و کار و به کارگیری سرمایههای دنیا امکان پذیر نخواهد بود. لذا بزرگان اسلام با ارائهی طرح و برنامه برای جزییترین امور دنیایی، از کلیهی امور دنیا برای کسب محصول آخرت بهره میبرند.
در این مقاله با بررسی تفصیلی آیات و روایات مربوط به مقولههای کار و اشتغال در اسلام و سرمایه در اسلام، سعی در تبیین اندیشههای والا و منحصر به فرد اسلام در این دو مقوله دارد. محورهای مطالعه در این پژوهش به قرار ذیل است: ابتدا به تبیین تلقی اسلام از کار در لابلای روایات وارده و سیرهی حضرات معصومین علیهمالسلام پرداخته میشود. در این راستا اهمیت و ضرورت کارکردن و اشتغال از دیدگاه فردی و اجتماعی، شغلهایی که به آنها ترغیب شده است، و نیز معنای رزق حلال و تأثیر آن در زندگی بررسی میشود. سپس با بررسی مفهوم سرمایه در اسلام، نظر اسلام را در بارهی زهدورزی و ترک دنیا و یا افزایش سرمایه جویا میشویم.
-1 مفهوم کار از دیدگاه اسلام
کار و شغل، در دیدگاه بشری راهی برای کسب سود و برتری جویی برای تسلط بر سرمایههای مادی میباشد. به دلیل محدودیت منابع و سرمایهها، بشر از تمامی استعدادهای بالقوهی خویش برای افزایش بهرهوری خویش سود میجوید.
نهضت روابط انسانی که در پیادهسازی مدیریت علمی ابتدا در صنعت و به تدریج در کلیهی سطوح اجتماعی شاهد آنایم،بوده با وجود این که در ظاهر، عَلََم دفاع از حقوق انسانی را برافراشته بود، دیری نپایید که آشکارا اعلام کرد رویکرد دفاع از حقوق بشری نه به جهت دفاع از انسانیت پایمال شدهی بشریت در دنیای کار و صنعت، که به جهت بهرهوری بالاتر از فرصتها و استعدادهای بالقوهی بشری برای تحصیل هر چه بیشتر منافع دنیای صنعت میباشد.
توجه به نیروی انسانی و آموزش وی، ارائهی خدمات رفاهی، توجه همه جانبه به روح و روان و خصوصیات روانشناختی کارکنان، تلاش در جهت کشف و شکوفایی استعدادهای کارکنان، و .... در راستای اهداف مادیگرانهای است که معیار سنجش آن کسب سود مادی است. چنانچه سیاستی در محدودهی زمانی منظور شده، سودی را به دنبال نداشتهباشد به طور قطع و یقین از حیطهی برنامهها کنار گذاشته خواهد شد. در این دیدگاه، کار کردن وظیفهی آحاد جامعه است و هر فرد در پی انجام کاری است که سود بیشتری را عاید وی نماید.
دیدگاه اسلام در این زمینه در مقایسه با سایر مکاتب اجتماعی بینظیر بوده و به جرأت میتوان ادعا کرد آرامش بخشترین نظر را ارائه نموده است. اسلام با تأکید بر این نکته که زندگی بشر دارای دو مرحلهی دنیا و آخرت است، بیان میکند که: "دنیا - ی هر کس - کشتگاهی برای آخرت - او - می باشد."2 لذا آنچه از امور دنیا که بشر برای تعالی زندگی دنیوی خویش به آن نیاز دارد، در اسلام دارای آدابی می باشد که امر دنیایی را تبدیل به سببی برای تعالی اخروی نماید. اسلام نه تنها با کسب سود مخالف نیست بلکه دامنهی اکتساب سود را از دنیا به آخرت نیز امتداد میدهد.
به بیان دیگر، آموزههای اسلام بیان میکند هر انسانی موظف است کلیهی امکانات و استعدادهای بالقوه خود و محیط خود را در جهت کسب سود خویش به کار گیرد. تفاوت اسلام با دیدگاههای مادی در این نکته است که سود در اسلام نه فقط سود فانی مادی را دربرمیگیرد بلکه مضاف بر آن و مقدم بر آن سود اخروی را نیز مد نظر دارد. بدیهی است محوریت منافع برای بشر، مربوط به زندگی اخروی وی میباشد. به این ترتیب نه تنها بشر ارزشمندی کسب سود مادی را در صورتی که منجر به کسب منافع اخروی شود، میداند، بلکه به راحتی از منافعی که با سود اخروی تضاد دارد چشم میپوشد و حتی به اموری که هیچ گونه سود مادی نداشته ولی در بازار کسب سود اخروی ارزشمند محسوب می شوند ترغیب مینماید. به عبارت دیگر از دنیا، به عنوان زمینه ای برای کسب سود اخروی سود جسته.
