بخشی از مقاله
چکیده
تغییرات اقلیم و خشکسالی، علت اصلی کاهش یا تغییرات سالانهی محصولات کشاورزی در سراسر جهان است. با تغییرات جوی و شرایط اقلیمی در جهان، منطقه و ایران، موضوع آب به یکی از دغدغههای اصلی کشورها از جمله کشور ما تبدیل شده است. خشکسالیهای اخیر و مصرف بیرویهی آبهای زیرزمینی، باعث کاهش منابع آبهای زیرزمینی شده است. منابع آبی کشور بدون نظارت، یا وجود یک نظام جامع مدیریتی، رو به زوال بوده و برداشتهای بیرویه زیانهای جدی به آن وارد ساخته است به طوری که هر سال دشتهای ممنوعه کشور که برداشت آب از منابع زیرزمینی آن ممنوع است، رو به فزونی میرود.
با این اوصاف لزوم کاهش و مصرف بهینهی آب در بخش کشاورزی، به عنوان مصرفکنندهی عمدهی آب کشور، ضروری به نظر میرسد. در این تحقیق نقش برخی از مدیریت های مختلف زراعی و غیر زراعی مانند تغییر الگوی کشت، استفاده از آب مجازی و بازار آب، یکپارچهسازی اراضی، مدیریت مواد آلی خاک و خاکورزی حفاظتی، استفاده از سوپرجاذبها و مواد ضد تعرق، مدیریت آبیاری در مزرعه و..... به عنوان راهکارهایی موثر در تخفیف اثر کمآبی در بخش کشاورزی مورد بررسی قرار گرفته است.
مقدمه و هدف
تغییر اقلیم در عصر حاضر به عنوان مهمترین تهدید برای توسعه پایدار مطرح است، که به منابع طبیعی، منابع پایه، محیط زیست، سلامت انسان، امنیت غذایی، فعالیت های اقتصادی و غیره آسیب می رساند .[18] به طور کلی میتوان گفت که تغییر آب و هوا متأثر از دو عامل دما و میزان بارش است که با تغییر هر یک از این عوامل، تغییرات آب و هوایی اتفاق میافتد و به پیامد آن چگونگی زندگی انسانها نیز تغییر میکند و یکی از این اثرات آسیبهای ایجاد شده در بخش کشاورزی است
لذا آنچه برای ما به عنوان کشوری خشک و نیمهخشک که در منطقه اقلیمی و جغرافیایی خاصی از کره زمین واقع بوده و مسأله آب در رأس مشکلات توسعه کشاورزی قرار دارد حائز اهمیت است، پیامدهای ناشی از گرم شدن هوا و توأم شدن آن با وقوع خشکسالیها و نقش آنها بر مصارف آب و تولیدات کشاورزی است .[7] تغییرات اقلیم در آینده تغییراتیعمدتاً - منفی - را در شرایط تولید محصولات کشاورزی و همچنین امنیت غذایی در سرتاسر جهان ایجاد خواهد کرد
مطالعات گذشته نشان میدهد پدیدهی تغییر اقلیم با تغییر در تبخیر و تعرق گیاهان، عملکرد محصولات و بهرهوری آب، می-تواند بخش کشاورزی را در دورههای آتی تحت تأثیر قرار دهد20]، 32، 37، 38، .[39 در اثر تغییر اقلیم تبخیر و تعرق با شدت زیادی نسبت به بارندگی، در طول تابستان افزایش خواهد یافت و همچنین ذخیره آبهای زیرزمینی نیز کاهش خواهد یافت
جمهوری اسلامی ایران در یکی از مناطق بسیار خشک جهان واقع شده است. متوسط میزان بارش سالانه آن 250 میلیمتر است که حدود یک سوم متوسط میزان بارش جهانی میباشد. .[21] علاوه بر خشک بودن، ایران کشوری مستعد خشکسالی است و میزان خسارت خشکسالی به علت کاهش سرانه آب قابل دسترس، ناشی از افزایش جمعیت، تغییر اقلیم و بهرهبرداری بیش از حد و کاهش کیفیت منابع آب موجود - شوری و آلودگی - در حال افزایش است .[22] لذا کمبود آب و خشکسالی از بزرگترین چالشهایی میباشد که توسعه کشاورزی ایران در آینده با آن روبرو است .[26] و هرگونه سیاست راهبردی که برای افزایش تولید محصولات کشاورزی اتخاذ میشود باید با رویکرد حفظ منابع آبی کشور باشد
با توجه به مطالب ذکر شده، افزایش تبخیر و تعرق و نیاز آبی گیاهان در اثر تغییر اقلیم و بروز خشکسالیهای مکرر و کاهش شدید سطح سفرههای آب زیرزمینی و اهمیت حیاتی آب در ایران این تحقیق جهت ارائهی روشهای مدیریتی و زراعی در جهت کاهش مصرف آب و همچنین مصرف بهینه آب در بخش کشاورزی انجام گرفت.
مواد و روشها
الف - مدیریتهای غیر زراعی -1 تعیین الگوی مناسب کشت در هر منطقه
کشت محصولات زراعی، باغی و یا بهرهبرداری از مراتع و جنگلها باید متناسب با پتانسیلهای منطقهای و عوامل تولید باشد. با توجه به محدودیتهای اقلیمی موجود، بیلان منفی آب دشتها و نیاز به پایداری تولید محصولات، این عوامل ما را ملزم میکند که درجهت روشهای کمک به بهبود سفرههای زیر زمینی آب و افزایش راندمان مصرف آب حرکت کنیم. یکی از مهمترین راههای استفاده ی بهینه از منابع آبی کشور و نیز مقابله با خشکسالی انطباق الگوی کشت با اقلیم هر منطقه میباشد. این انطباق به عنوان یک اصل در تمام شرایط چه خشکسالی و یا ترسالی باید اعمال شود. چنین الگوی کشتی ضمن آنکه از نوسان در تولید محصولات جلوگیری مینماید، بر کاهش بیلان منفی آبهای زیرزمینی تاثیر مثبت خواهد داشت
بطورکلی در انتخاب محصولاتی که قرار است درالگوی کاشت قرار گیرند بایستی موارد متعددی - شرایط آب و هوایی، منابع آب، نوع خاک، مکانیزاسیون، تواناییهای کشاورزان و ... - مدنظر قرار گیرند. ولی با توجه به شرایط آب در حال حاضر به نظر میرسد انتخاب الگوی کشت منطقهای در درجه ی اول باید مبتنی بر منابع آبی موجود باشد. به عنوان مثال کشت برنج که یکی از محصولات عمدهی با مصرف زیاد آب میباشد به جز در استانهای شمالی کشور از الگوی کشت مناطق دیگر بخصوص استانهایی مثل فارس خارج گردد و به هیچ وجه کشت نگردد. چرا که در شرایط فعلی اقتصاد آب است که استراتژی تولید را مشخص میکند. یا پسته، خرما و بادام از درختان کم مصرف و مقاوم به خشکی هستند ولی گیاه یونجه مصرف آب خیلی زیادی دارد یا زراعت گندم بیشتر از جو آب میخواهد، پس در سالهای خشک می بایست بیشتر جو کاشت تا گندم. بنابراین بسته به شرایط اقلیمی و سازگاری درخت یا زراعت، میبایست از محصولاتی که به آب کمتری نیاز دارند استفاده کرد
در زمینه انطباق الگوی کشت با اقلیم منطقه مشخصاً میتوان به مطالعهی محمدیان [16] برای دشت تربتجام اشاره کرد. این دشت سالانه با حدود 1/5 متر افت آب های زیرزمینی مواجه است. بنابراین این میزان استفاده از منابع آبی دشت منطبق با تعریف استفاده بهینه از منابع آبی نمیباشد. لذا ایشان با استفاده از الگوهای برنامهریزی ریاضی در جهت طراحی الگوی بهینه کشت محصولات زراعی در طول یک دورهی برنامهریزی 10 ساله نشان داد که دسترسی به این هدف و کاهش سالانهی افت آبهای زیرزمینی بدون تغییر عمده در الگوی کشت فعلی ممکن بوده صرفاً لازم است حداکثر تا حدود 30 درصد الگوی کشت فعلی منطقه تعدیل شود.
-2 منظور نمودن تجارت - مبادله - مجازی آب در تولید محصولات کشاورزی
تجارت جهانی کالاها جریانی بینالمللی از آب مجازی را ایجاد مینماید که اصطلاحاً تجارت آب مجازی نامیده میشود. یعنی به همراه تجارت بینالمللی کالاها - اعم از کشاورزی و غیر کشاورزی - ، تجارت آب مجازی در حال جریان است. به نحوی که اعداد و ارقام حکایت از مبادلهی حجم قابل توجهی از آب دارد که بهطور مجازی با تجارت کالاهای آببر صورت میگیرد
کشورهای خشک و نیمهخشک میتوانند با واردات کالاهای آببر مانند مواد غذایی، آب مورد نیاز برای تولید آنها را در جهت استفاده در سایر بخشها و یا حفظ ذخایر آبی به کار برند. آلن [25] تجارت آب مجازی را به عنوان راهکاری جهت مدیریت کمآبی در کشورهای خشک و نیمهخشک خاورمیانه پیشنهاد کرد. به عنوان مثال در سال 1995، مصر اقدام به واردات 7/5 میلیون تن از انواع غلات کرد. برآوردها نشان داد تولید این مقدار غلات در مصر 9/9 کیلومترمکعب آب نیاز دارد. در همین سال ژاپن نیز با واردات 27 میلیون تن غلات، 37 کیلومتر مکعب از منابع آب داخلی خود را حفظ کرده است
تجارت آب مجازی فقط منحصر به تجارت بین کشورها نبوده بلکه در مبادلهی درون کشوری نیز میتوان با استفاده از شبکههای مجازی آب بسیاری از نیازهای آبی و غذایی مناطق را برطرف کرد. با توجه به آنچه بیان شد، کشورهای کمآب میتوانند با دخالت دادن تجارت آب مجازی در سیاستهای آبی علاوه بر اینکه میزان دسترسی خود را به منابع آب جهانی افزایش دهند، از افزایش فشار بر منابع محدود خود نیز بکاهند
-3 ایجاد بازار آب
علاوه بر مدیریت عرضه ی آب، مدیریت تقاضای آب نیز عامل موثری در استفاده بهینه از منابع آبی در بخش کشاورزی است. بازار آب که برخی اشکال آن در نظام کشاورزی سنتی ایران در مناطقی از کشور وجود دارد [3]، یکی دیگر از عوامل موثر در استفاده بهینه از آب میباشد. در این بازار امکان ارزشگذاری - تعیین قیمت - آب وجود دارد و همین امر زمینهی استفاده بهینه از آب در بخش کشاورزی را فراهم میسازد.
از مهمترین محاسن ایجاد بازار آب این است که بازار آب، خریداران و فروشندگان را وادار میکند که آب را به عنوان یک کالای اقتصادی در نظر بگیرند که این امر باعث افزایش کارایی اقتصادی آن خواهد شد. در حال حاضر کشاورزان در ایران با توجه به اینکه بازاری برای خرید و فروش آب وجود ندارد تلاش میکنند تحت هر شرایطی از میزان آب در دسترس خود بیشترین استفاده را نمایند. از این رو با توجه به تشدید محدودیت منابع آبی در سالهای آینده سیاستگذاری و برنامهریزی برای ایجاد بازار آب در روستاها و مناطق تولید محصولات کشاورزی توسط نهادهای محلی و مردمی گام موثری در راستای افزایش کارایی منابع آب در بخش کشاورزی میباشد
-4 یکپارچهسازی اراضی کشاورزی
بیشک یکی از چالش های عمده بخش کشاورزی ایران خرد شدن اراضی کشاورزی است. خرد شدن اراضی و اجرای الگوهای کشت متفاوت در محدودهی اراضی کشاورزی روستاها علاوه بر آنکه هزینههای تولید در واحد سطح را افزایش میدهد، امکان به کارگیری تکنولوژیهای مدرن در سطح مزرعه را با مشکل مواجه میسازد. از آنجا که نیاز آبی گیاهان زراعی متفاوت است و هر محصول دورهی آبیاری خاص خود را دارد، با اجرای الگوهای کشت متنوع عملاً دفعات انتقال آب به مزارع افزایش مییابد و موجب هدررفت منابع آبی خواهد شد. در حالی که با یکپارچهسازی اراضی و محدود ساختن الگوهای کشت در هر ناحیه، در استفاده از منابع آبی صرفهجویی خواهد شد. ضمن آنکه کشاورزان از دیگر مزایای یکپارچهسازی اراضی از جمله کاهش هزینههای تولید بهرهمند خواهند شد
ب - مدیریتهای زراعی
-1 استفاده از ارقام پربازده و اصلاح شده در جهت مقاومت به خشکی
