بخشی از مقاله
چکیده
مکانیابی کاربری زمین یکی از ابزارهای قدرتمند برای کاهش هزینه های حمل و نقل می باشد. با استفاده از این ابزار می توان مکان بهینه استقرار انواع مختلف کاربریهای اراضی شهری را تعیین و تقاضای سفر از یا به این کاربریها را به حداقل رساند و متعاقب آن به کاهش هزینه های حمل و نقل ناشی از کاهش تقاضا دست یافت. در این مقاله ضمن ارائه روشی برای محاسبه کاهش تقاضا از طریق مکانیابی کاربری زمین و تحلیل آثار اقتصادی حاصل از آن، نتایج حاصل از بکارگیری این روش برای یک کاربری - میادین میوه و تره بار و محصولات کشاورزی - در محدوده منطقه ۵ شهرداری تهران ارائه شده است.
مقدمه
یکی از نیازهای اولیه انسان که با توسعه اقتصادی و اجتماعی دامنه گستردهتری پیدا کرده و امروزه یکی از مظاهر تمدن به شمار میرود، حمل و نقل می باشد. بسیاری از اقتصاددانان معتقدند که رابطه مستقیمی بین توسعه اقتصادی و گسترش زیربنای حمل و نقل وجود دارد. به عبارت دیگر در دیدگاههای اقتصادی اهمیت حمل و نقل به قدری زیاد است که عدهای آنرا کالبد توسعه اقتصادی و برخی دیگر آنرا همانند ستون فقرات توسعه تلقی میکنند.
با مطالعه در وضعیت اقتصادی و اجتماعی کشورهای صنعتی میتوان دریافت که این کشورها به نسبت کشورهای در حال توسعه دارای نظام حمل و نقل نیرومندتر و برنامهریزی شدهتری میباشند و همگام با مسیر تحولات اقتصادی، اجتماعی،سیاسی، فرهنگی و علمی به دنبال توسعه و بهبود نظام حمل و نقل خود نیز بودهاند بنابراین وجود نظام مناسب حمل و نقل و توسعه آن از ضروریات توسعه در سایر بخشهاست و میتوان گفت:
گرچه توسعه شبکه حمل و نقل بر رشد اقتصادی هر کشور تاثیر میگذارد، رشد و توسعه اقتصادی کشور نیز در ایجاد یک سیستم مطلوب حمل و نقل حائز اهمیت است از طرف دیگر مقوله حمل و نقل در شهرها و بویﮊه در شهرهای بزرگ و کلانشهرهایی مانند تهران، تمامی زوایای زندگی شهروندان را در برگرفته است به نحویکه تصور زندگی بدون آن بسیار دور از ذهن می باشد و با ناکارآمدی سیستم حمل و نقل، کارایی سیستم شهری و به دنبال آن اقتصاد شهری به مخاطره می افتد.
در چند دهه اخیر مساله حمل و نقل و مشکلات ناشی از آن موضوع تحقیقات بسیار گسترده ای بوده است. با این وجود حمل و نقل دارای ماهیتی چند بعدی ١ بوده و مسایل ناشی از آن نیز متعدد می باشند.
از اینرو متخصصین مختلف از جمله برنامه ریزان شهری، برنامه ریزان حمل و نقل و مهندسین ترافیک، جامعه شناسان، اقتصاد دانان و .. از زوایا و دیدگاههای مختلفی به این موضوع نگریسته اند و هرکدام به نحوی سعی کرده اند با استفاده از ابزارهای مختلف به مدلسازی سیستم حمل و نقل و بهینه سازی آن بپردازند.
در این مقاله نیز با مدنظر قرار دادن همین دیدگاه سعی شده است تا با استفاده از ابزار مکانیابی کاربری زمین به بهینه سازی سیستم حمل و نقل شهری و کاهش تقاضای سفر - با در نظر گرفتن منطقه ۵ شهرداری تهران به عنوان محدوده مورد مطالعه و میادین میوه و تره بار و محصولات کشاورزی به عنوان کاربری منتخب - ، پرداخته شود و نتایج اقتصادی آن مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرد. بدین منظور ابتدا لازم است تا به تعریف مفهوم هزینه مبادله و ارتباط متقابل حمل و نقل و هزینه مبادله بپردازیم.
هزینه مبادله ٢
هزینه مبادله اساساﹾ برخواسته از مفروضات اقتصاد نئوکلاسیک ٣ می باشد. مفهوم هزینه مبادله نخستین بار توسط محققی به نام رونالد کوز ٤در سال ١٩٣٧ و در پی تلاش وی براﻱ ﺘﻭﺴﻌﻪ چارچوبی برای پیش بینی اینکه در چه زمانی باید یک اقدام اقتصادی توسط یک بنگاه اقتصادی و در چه زمانی باید در بازار صورت گیرد، معرفی شد.
به عبارت دیگر یک فعالیت اقتصادی را چه زمان بهتر است به دیگران در بازار بسپاریم و چه زمان بهتر است که در داخل بنگاه اقتصادی خودمان انجام دهیم؟رونالد کوز از این نوع مفاهیم استفاده کرد تا بگوید حد و حدود یک بنگاه اقتصادی کجاست و دلیل انجام فعالیت های اقتصادی در درون یک بنگاه و عدم سپردن آنها به مکانیزم بازار چیست؟ پس از وی محققان بسیاری به این موضوع پرداختند که در این بین معروفترین آنها محققی به نام ویلیامسون ٥ می باشد..
امروزه در علم اقتصاد، هزینه مبادله به هزینه ای گفته می شود که در یک تبادل اقتصادی رخ می دهد. به عنوان مثال بسیاری از افراد هنگام خرید یا فروش سهام، حق کمیسیونی را به حق العملکاران پرداخت می کنند که همان هزینه مبادله برای انجام عمل تبادل سهام می باشد. یا فرض کنیم می خواهیم از یک فروشگاه مواد غذایی میوه خریداری کنیم.
در این حالت هزینه خرید تنها شامل قیمت میوه نمی باشد بلکه شامل هزینه تلاش و انرﮊی مصرف شده برای یافتن اطلاعات در خصوص میوه مورد نظر و نیز هزینه سفر از خانه به فروشگاه و برگشت به خانه، هزینه زمان صرف شده در صف و نیز تلاش برای پرداخت پول نیز می باشد. هزینه های فوق الذکر، همان هزینه های مبادله می باشند که گاهی اوقات می توانند سهم بزرگی را در هزینه نهایی داشته باشند.
امروزه مفهوم هزینه مبادله برای توضیح در خصوص رفتارهای مختلف افراد و نهادها به کار می رود. این کاربرد به این علت است که مفهوم مبادله نه تنها در خصوص موضوع خرید و فروش مصداق دارد بلکه در رابطه با تعاملات روزمره افراد - از جمله سفر - نیز قابل تعمیم می باشد.
رابطه تقاضای سفر و هزینه مبادله
همانطور که ذکر شد هزینه مبادله به هزینه ای گفته می شود که در یک تبادل اقتصادی رخ می دهد. بخش اعظم سفرهای روزانه در شهرها نیز ناشی از تبادلات اقتصادی بین افراد مختلف می باشد. سفرهایی با هدف اشتغال، خرید و ... همگی جزو فعالیتهای اقتصادی به حساب می آیند.
بنابراین می توان گفت هزینه حمل و نقل نوعی هزینه مبادله می باشد و افراد و بنگاهها همواره به دنبال کاهش هزینه حمل و نقل به عنوان بخشی از هزینه مبادله می باشند.از طرفی هرگونه افزایش در تقاضای سفر در فعالیتهای اقتصادی افراد و بنگاهها - و یا افزایش هزینه واحد سفرهای شهری - باعث افزایش سهم هزینه سفرهای شهری از هزینه مبادله می شود و افزایش درهزینه های مبادله نیز به نوبه خود منجر به کاهش حجم تجارت و فعالیتهای اقتصادی می شود. این موضوع در شکل زیر نشان داده می شود.
شکل ۱ - نقش حمل و نقل در افزایش هزینه مبادله
حال در صورتی که تقاضای سفر برای یک فعالیت اقتصادی خاص را با علامت T - مسافر- کیلومتر یا تن- کیلومتر - نشان دهیم و هزینه واحد سفر را با علامت c - ریال بر مسافر- کیلومتر یا ریال بر تن-کیلومتر - نشان دهیم، سهم هزینه حمل و نقل در فعالیت اقتصادی مورد نظر را می توان به شکل زیر نشان داد:
به عبارت دیگر، افزایش تقاضای سفر برای انجام یک فعالیت اقتصادی - - Ti می تواند منجر به افزایش هزینه حمل و نقل برای آن فعالیت - - Ci شود. افزایش تقاضای سفر نیز ناشی از افزایش میزان سفر تولید شده و یا متوسط طول سفر می باشد.
که در آن:
=Ti تقاضای سفر برای فعالیت اقتصادی I - بر حسب مسافر-کیلومتر یا تن کیلومتر - =hi میزان سفر تولید شده برای فعالیت اقتصادی I - بر حسب مسافر یا تناﮊ -
