بخشی از مقاله
چکیده
با تاسیس کمپانیهای هند شرقی انگلیس و هلند در قرن هفدهم رقابت بر سر تجارت ابریشم ایران عصر صفوی آغاز شد. اقدامات شاه عباس اول در زمینه تجارت خارجی در راستای حفظ استقلال سیاست داخلی و تمرکزگرایی در زمینه انحصار تولید ابریشم بود اما این اقدامات چندان نتوانست مانع مداخله کمپانیها در تجارت ابریشم ایران شود.
درگذشت شاه عباس اول در 1038/1629 به هلندیها فرصتی داد تا سهمی از تجارت ابریشم را از ان خود سازند. با حمله هلندیها به جزیره قشم،عملاً انحصار ابریشم شکسته شد و رقابت انگلیسیها و هلندیها درحوزه خلیج فارس و اقیانوس هند افزایش یافت. پرسش اصلی پژوهش حاضر این است که چه عواملی در نوسان این مسابقه قدرت میان این دو کمپانی در حوزه خلیج فارس از سال 1038 ه. ق به بعد تأثیر گذاشت؟
خاتمه این رقابت با زوال تدریجی قدرت سیاسی صفویان همراه بود که نشانه های آن پس از شاه عباس اول آغاز شد ونتیجتاً نه دولت ایران و نه کمپانیها به اهداف اولیه شان در مورد ابریشم ایران دست نیافتند زیرا امنیت داخلی که این کمپانیها، وابستگی بسیاری به آن داشتند کاهش یافت .ادغام شرکت های متعدد بازرگانی درکمپانی انگلیسی در 1120/1708، هم نتوانست مفید واقع شود.به ویژه که حمله افغانها به اصفهان در زمان سلطان حسین صفوی، جان بسیاری از ماموران کمپانی ها را مورد تهدید قرار داد.
کمپانی هند شرقی هلند، یک شرکت بازرگانی است که توسط هلند در سال 1602 م ایجادشده است. نزدیک به دو قرن یکی از ارکان قدرت سرمایهداری و امپریالیسم هلند تا سال 1799م بود. این شرکت که یکی از قدرتمندترین شرکتهای سرمایهداری است که تاکنون وجود داشته است. یکی از تأثیرگذارترین شرکتهای اروپایی در قرن هفدهم که به بهره برداری از ثروت آسیا دست زد.
شرکت هند شرقی انگلیس نیز در حدود 1608م به دست محفلی از تاجران نوآور و تأثیرگذار، بنیاد نهاده شد؛ که توانستند امتیازنامه سلطنتی را برای انحصار تجارت در هند شرقی برای زمان پانزده ساله به دست آورند. شایان ذکر است درمورد زمان تاسیس این دو کمپانی میان محققان اختلاف نظر وجود دارد. برخی همچون علی بابایی تقدم را به شرکت هند شرقی هلند - 6 - و برخی همچون مهدوی، تقدم را به شرکت هند شرقی انگلیس میدهد . - 9 -
مناسبات اقتصادی ایران عصر صفوی و کمپانیها در زمینه ابریشم ابریشم، یکی از مالالتجارههای با ارزشی بود که جامعه آن روز هلند، برای تهیه پارچه، زری و قالی و... بهشدت،خواهان آن بود. انحصار ابریشم، که عموماً برای هلندیها بسیار تحریک برانگیز بود، عموماً در اختیار انگلیسیها بود. علاوه بر این، پرتغالیها هم یکی از موانع بزرگ بر سر راه هلند محسوب میشد . - 2 - در زمان شاه اسماعیل اول و شاه طهماسب اول به دلیل جنگها و ناآرامیهایی که به جهت پایه ریزی و سپس تثبیت این سلسله و دوم مساله فقدان پایگاه تجاری در خلیج فارس برای دولت های اروپایی مناسبات چندانی میان ایران و کمپانی های اروپایی در ارتباط با ابریشم وجود نداشت.
شاه عباس پس از اخراج پرتغالیها ازهرمز، به کمک انگلیسیها در 1032 ه. ق فرمانی به دو عامل کمپانی هند شرقی انگلیس داد که امتیازهای تجاری مختلفی به مأموران کمپانی واگذار می کرد و به آنها اختیارمی داد تا تجارت خانههایی در ایران تاسیس کنند. پس از این که کمپانی، تجارت-خانههایی در جاسک، شیراز و اصفهان دایر کرد، شاه عباس در موقعیتی قرار گرفت که به کمپانی فشار آورد و از همکاری آن دریک حملهی مشترک انگلیسی-ایرانی به هرمز بهره بگیرد . - 3 -
کمپانی هند شرقی انگلیس بهمنظور دستیابی به قراردادهای تجاری سودمندتر تلاش کرد، شاه عباس اول را تحت فشار قرار دهد. اما تسخیر بغداد در 1032 ه. ق توسط صفویه، عاملین کمپانی را از هر گونه اهرم فشاری که در نتیجه تشویش شاه از عثمانیان میتوانستند به کار بگیرند محروم ساخت. با سقوط هرمز، از آنجا که در آن زمان کمپانی هند شرقی انگلیس در خلیج فارس تفوق داشت، به سودش بود که بکوشد تجارت بینالمللی صفویه را از مسیرهای سنتی منحرف کند و آن را به راه دریایی از خلیج فارس منتقل سازد و بدینسان وابستگی شاه را به کمپانی افزایش دهد.
لیکن کمپانی فقط حدود یک سال دست بالا را در معامله داشت. در ژوئن /1623شعبان یا رمضان 1032 ه. ق، اولین هیات تجاری هلند به خلیج فارس رسید و یک تجارتخانه تاسیس کرد و بدینسان انگلیسیها فرصت را برای دستیابی به آن نوع سلطهای که پرتغالیها پیشتر از آن بهره بردند از دست دادند. نخستین نماینده کمپانی هند شرقی هلند به نام هوبرت ویسینیخ در 1033 ه. ق با آمدن به اصفهان سعی داشت شاه عباس را از علاقهمندی هلندیها به تجارت ابریشم ایران آگاه ساخته و تقاضای مشارکت تجاری نماید، شاه نیز که عمدهترین هدفش، ایجاد رقابت میان هلندیها و انگلیسیها و در نتیجه بهره برداری از فضای آشفته این رقابت به نفع خود بود، به ویسینیخ پاسخ مثبت داد . - 2 -
پس از ویسینیخ، شاه عباس بهمنظور استحکام بخشیدن به روابط خود با هلند در برابر انگلیس،"موسی بیک" را به همراه یک نقاش هلندی به نام هاسلت به یکی از شهرهای تجاری هلند اعزام کرد که این ماموریت به دلایلی نا موفق ماند . - 10 - عاملین انگلیسی به هیات مدیره کمپانی اطمینان دادند که شرایط تحصیل شده توسط هلندیها به-خوبی شرایطی که خود آنها در سال 1034 ه. ق بدست آورده بودند نمیباشد. اما این واقعیت که به محض درز کردن شرایط قرارداد هلندیها به خارج، انگلیسیها فوراً مأمورانی برای تحصیل شرایط مشابه نزد شاه فرستادند، آشکارا نشان میدهد که انگلیسیها عقب مانده بودند. در هر حال تلاش آنها موفقیتآمیز نبود . - 3 -
در سال 1035 ه. ق سه سال پس از برپایی اولین تجارتخانه هلندیها در ایران، هلندیها قرارداد سه ساله ای را با شاه منعقد ساختند که بر آن اساس هر کالایی که وارد ایران کنند قیمت آن با ابریشم پرداخت شود. این قرارداد برای هلند میتوانست بسیار سودمند باشد، چرا که در مقابل صادرات کالاهای خود به ایران، ابریشم فراوانی بدست میآوردند.
